درآمدی بر دستگاه شور - بخش نخست

اول دفتر به نام ایزد دانا        صانع پروردگار، حی توانا

(سعدی)

با سلام خدمت دوستان عزيز

 

در آغاز کلام بر خود مي‏دانم تا از محضر دوستان عزيز بدليل تاخير نسبتا طولانی در ارسال چهارمين بخش از اين سلسله نوشتارها عذرخواهي نمايم.

در مرحله چهارم بررسي دستگاههاي موسيقي ايراني، با كسب اجازه از بزرگان و دانايان موسيقي بالاخص اعضای گرامی اين گروه، اين كمترين عضو گروه به بررسي دستگاه شور و تحليل چند برنامه گلها خواهم پرداخت، به اين اميد كه كمكي باشد هر چند كوچك به آن دسته از دوستان بزرگواري كه عضو گروه مي باشند و در عين علاقه و عشق به موسيقي ايراني اين ميراث كهن، به هر دليل نتوانستند يا نميتوانند وارد كلاسهاي موسيقي شده، با قواعد و علم آن آشنا شده و به يادگيري آن مشغول شوند. صميمانه آرزو ميكنم اين سلسله بررسيها قدمی باشد هرچند کوچک در راستای آشنایی علاقمندان با مبانی موسیقی. همچنين از دانايان موسيقي ايراني  تقاضا ميكنم اشتباهات اين حقير را گوشزد نمايند تا جملگي از محفوظات يكديگر بهره مند شده بر دانش خويش بيافزاييم.

و اما نحوه بررسي دستگاه شور. طبق روال گذشته و بنابر عادت معهود, بخش اول بررسي دستگاه (در اينجا شور) شامل موارد زير خواهد بود:

1.       توضيحاتي پيرامون دستگاه شور و مهمترين گوشه‏هاي آن.

2.       آپلود چند تصنيف زيبا در شور تا آن دسته از دوستان بزرگواري که آشنايي کمتري با این دستگاه دارند با حال و هواي دستگاه شور (يا به زبان ساده‏تر لحن آن) آشنا شوند.

3.       جداسازي گوشه‏هاي مهم دستگاه شور از برنامه‏هاي مختلف (با تاكيد و اولويت بر مجموعه برنامه‏هاي گلها) و آپلود آنها براي دوستان گرامي علاقمند به فراگيري رديف‏هاي موسيقي ايراني (1), (2).

در بخش دوم نیز که انشاا... در روزهای پیش رو ارایه خواهد شد تعدادی از برنامه های موسیقی در این دستگاه در حد توان و معلومات این کمترین تحلیل و بررسی خواهند شد.

تذکر: تصانیف و ردیف های آپلود شده از طریق نشانی ای که در انتهای این نوشتار ارایه خواهد شد قابل دریافت خواهند بود.

و اما دستگاه شور. این دستگاه به سبب گستردگیش به مادر دستگاه های موسیقی (ام الآواز) نیز معروف است که آوازهای دشتی، افشاری، ابوعطا، کرد بیات و بیات ترک از متعلقات این دستگاه می باشند. ناگفته نماند که برخی از بزرگان آواز کرد بیات (یا همان بیات کرد) را به عنوان آوازی مستقل محسوب نمی کنند اما در ردیف استاد دوامی این آواز به عنوان آوازی مستقل و البته از متعلقات شور به حساب آمده است. همچنین آواز بیات ترک نیز اگرچه در گام شور نواخته می شود اما از آنجا که به لحاظ احساسی حالتی شبیه به ماهور دارد، در مکتب اصفهان از متعلقات دستگاه ماهور شمرده می شود. البته برخی از گوشه ها نیز در هر دو آواز ماهور و بیات ترک کاملا مشترکند که این موضوع مرکب خوانی بین این دو آواز را تسهیل می کند (در این خصوص انشاا... در هنگام بررسی هریک از این دو آواز بیشتر بحث خواهد شد). گام دستگاه شور مانند دستگاه همایون است با اين تفاوت که درجه سوم گام همايون نيم پرده بالاتر از درجه سوم دستگاه شور کوک مي‏شود. به عبارت ديگر گام همايون بصورت "سل,لا کرن, سي, دو, ر, مي بمل, مي کرن, فا" مي‏باشد در حالیکه گام شور "سل، لا کرن، سی بمل، دو، ر، می بمل، فا، سل" است (یا به عبارت دقیق تر "سه ربع پرده، سه ربع پرده، پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده" می باشد که در شور "سل" بصورت فوق الذکر در می آید ).

و اما گوشه‌هاي مهم دستگاه شور شامل موارد زير مي‏باشد:

۱- درآمد: نت شاهد درآمد شور درجه اول گام است. همانطور که پيشتر اشاره گرديد، همه دستگاه‌ها و آوازها با گوشه‌اي به نام درآمد شروع ميشوند که نشان دهنده حالت دستگاه می باشد (البته به جز آواز "كرد بيات"، اگر بتوان آن را به عنوان يك آواز مستقل حساب كرد). البته همانطور که در بالا اشاره شد با توجه به آنكه در رديف استاد دوامي اين آواز بصورت جداگانه ارايه شده است شايد بتوان نتيجه گرفت كه ايشان كردبيات را به عنوان آوازي مستقل ميشناختند حال آنكه برخي ديگر از اساتيد بر اين باور نيستند). اما اين به اين معني نيست كه اولين بيت هر آوازي كه در برنامه هاي مختلف به گوش مي رسد نيز الزاما گوشه درآمد است، اگرچه امریست مرسوم. همچنین در موارد متعددی ممکن است خواننده در هنگام خواندن درآمد به پرده های بالاتر نیز رفته، اشاراتی به گوشه های دیگر کرده و مجددا به پرده درآمد بازگردد. 

2- هداوندی: نت شاهد این گوشه درجه اول گام است و گستره ملودی آن تا درجه چهارم گام ادامه می یابد. لازم به ذکر است که این گوشه با نامهایی چون "قره العین"، "چهارپاره"، "چهارباغ"، "بغدادی"، "نحوی" نیز شناخته می شود (البته در دستگاه های مختلف) اما به فرمایش مرحوم حضرت استاد کسایی به منظور جلوگیری از پراکندگی عناوین بهتر است که آن را همان "هداوندی" بنامیم. ضمن اینکه آن مرحوم نام درست آنرا نیز همان "هداوندی" می دانستند.

3- سلمک: این گوشه از درجه ششم گام شروع می شود و نت ایست آن درجه چهارم گام می باشد. شاید ذکر این نکته خالی از لطف نباشد که از این گوشه بیشتر برای تغییر مد از شور بالا دسته به شور پایین دسته استفاده می گردد. توضیح آنکه در شور بالا دسته در شور "سل" هستیم و در شور پایین دسته در شور "دو" (از آنجا که هدف این سلسله نوشتارها بیشتر آشنایی مقدماتی با دستگاه ها و گوشه هاست تصور نمی کنم پرداختن به این مباحث تخصصی تر چندان مفید باشد ضمن آنکه فراتر از دانش و تخصص نگارنده نیز می باشد).

4- شهناز: گوشه شهناز بر درجه چهارم گام دستگاه شور تاکيد و حالتی تحریر گونه دارد که گام شور را از درجه چهارم تا ششم طی کرده و روی درجه ششم شور (شاهد گوشه قرچه) ایست می کند.

5- قرچه: بر درجه ششم گام شور تاکید دارد و ایست آن روی درجه چهارم است. همچنین روند ملودیک آن تا درجه هفتم است.

6- رضوی: نت شاهد آن درجه هفتم گام است و در بازگشت روی درجه چهارم گام توقف می کند. همچنین گستره ملودیک آن تا درجه هشتم گام است.

7- حسینی: نت شاهد آن درجه هشتم گام است و روی درجه چهارم ایست می کند. این گوشه حالتی شبیه حجاز در ابوعطا نیز دارد.

اگرچه دستگاه شور شامل گوشه‏هاي متعدد ديگري چون "گرایلی" و "مثنوی شور" نيز مي‏باشد، با اينحال اغلب شور‏هايي كه در برنامه هاي مختلف گلها اجرا شده است با درآمد آغاز شده و با اجراي برخی از گوشه های فوق الذکر خاتمه می یابند، لذا از پرداختن به سایر گوشه ها برای جلوگیری از طولانی شدن نوشتار پرهیز می گردد. اگرچه هدف اوليه اين کمترين در دور اول بررسي دستگاههای موسیقی ایرانی مرکب‏خواني نمي‏باشد, اما ذکر این نکته چندان خالی از لطف نیست که اکثر مرکب خوانی ها از سایر دستگاه ها به شور از طریق گوشه های سلمک، قرچه و یا رضوی صورت می پذیرند. لذا تقریبا در تمامی آوازهای مرکب خوانی به شور یکی از آنها (یا هر سه این گوشه ها) را خواهید شنید. برای آشنایی بیشتر دوستان با گوشه های فوق، این گوشه ها از برخی از برنامه های مختلف موسیقی با اولویت برنامه های گلها (نه لزوما بدین دلیل که کیفیت موسیقایی آنها نسبت به سایر برنامه ها بیشتر است) جداسازی و در پوشه های جداگانه قرارداده شده اند. نشانی این پوشه در انتهای این نوشتار آمده است.

و اما كوك دستگاه شور. از آنجا كه پرداختن به كوك شور در سازهاي مختلف نياز به توضيحات بيشتري دارد كه خارج از حوصله اين نوشتار است و مهمتر از آن، خارج از محدوده اطلاعات و دانش اين كمترين نابلد موسيقي، لذا مانند قبل تنها به ساز سه تار مي پردازم. حضرت استاد احمد عبادي كوك هاي مختلفي را براي ساز سه تار معرفي نمودند كه برخي از آنها به شرح زير مي باشند:

1 – شور سل (راست کوک): سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت سل، سيم سوم بر روي نت دو و سيم چهارم بر روي نت فا كوك مي گردد. گام این شور نیز "سل، لاکرن، سی بمل، دو، ر (در گوشه سلمک "ر کرن")، می بمل، فا، سل" است.

2 – شور دو: سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت سل، سيم سوم بر روي نت دو و سيم چهارم بر روي نت دو كوك مي گردد. گام این شور نیز "دو، رکرن، می بمل، فا، سل، لا بمل، سی بمل، دو" است.

3 – شور لا (راست کوک): سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت سل، سيم سوم بر روي نت لا و سيم چهارم بر روي نت ر كوك مي گردد. گام این شور نیز "لا، سی کرن، دو، ر، می (در گوشه سلمک "می کرن")، فا، سل، لا" است.

 

در انتها چند تصنيف هم در شور آپلود شده است تا دوستاني كه احتمالا به تازگي به موسيقي ايراني علاقمند شده و گوش آزموده اي ندارند و نميتوانند تفاوت بين گوشه ها را احساس كنند با گوش دادن به اين تصنيفها با فضا و لحن دستگاه شور آشنا شوند تا انشاا... در آينده بتوانند گوشه ها را نيز شناسايي نمایند. ضمنا ذكر چند توضيح هم در مورد نام اين تصنيف ها (مجموعا 12 تصنيف) خالي از لطف نيست. اين تصنيف ها شامل: 1- آتش کاروان با صدای جناب افتخاری 2، 3- جدایی با صدای خانم حمیرا (دو اجرای مختلف) 4، 5- چه سازم و کو آن با صداي جناب آقای داریوش رفیعی 6، 7- چه شورها با صدای جناب آقای بنان و جناب آقای اقبال آذز 8- ای امید دل من کجایی با صداي خانم مرضیه 9، 10- تصنیف گرایلی و نازار دلی با صداي جناب آقای شجریان 11- ترحم با صداي جناب آقاي گلپایگانی و 12- شعله سرکش با صدای جناب آقای همایون کاظمی مي باشند. همچنین لازم به ذکر است که گوشه گرایلی در دستگاه شور منطبق بر همان وزن و آهنگ تصنیف آپلود شده با صدای جناب شجریان است. در واقغ این تصنیف بر اساس همان گوشه گرایلی ساخته شده است.

درخواست: این احتمال وجود دارد که بنده نام رسمی برخی از تصانیف را به اشتباه درج کرده باشم. لذا از دوستانی که نام صحیح و رسمی تصانیف را می دانند خواهشمندم بنده را نسبت به آنها آگاه سازند. لذا برای آنکه دوستان به خصوص در داخل ایران به بارگیری تصانیفی که احتمالا در اختیار دارند اقدام نکنند و در زمان صرفه جویی نمایند بیت اول هر تصنیف را در ادامه می آورم.

 

آتش کاروان

آتشی ز کاروان جدا مانده                این نشان ز کاروان به جا مانده

 

چه سازم

چه سازم به این دل که دیوانه سامان ندارد                   زدرمان چه حاصل که این خسته درمان ندارد

 

چه شورها

چه شورها که من به پا ز شهناز می کنم                      در شکایت از جهان به شاه باز می کنم

 

ای امید دل من

ای امید دل من کجایی                  همچو بختم کنارم نیایی

 

گرایلی

شبی مجنون به لیلی گفت که ای محبوب بی همتا         تو را عاشق شود پیدا ولی مجنون نخواهد شد

 

جدایی تو

جدا ز تو ای رفته از بر من               نمانده دگر جان به پیکر من

 

 

کو آن:

کو آن محفل مستی کو آن باده پرستی             همچون خم بشکسته افتاده زجوشم من

 

 

نازار دلی

نازار دلی را که تو جانش باشی                      معشوقه پیدا و نهانش باشی

 

شعله سرکش

الهی اگر عاشق شود روزی چو من دیوانه اش کن            چو دیوانه شد همدرد من در گوشه میخانه اش کن

 

ترحم

سیل اشکم رو یه عمریه که من از همه پنهون کردم        دل ویرون شده رو سوزوندم و دوباره ویرون کردم

 

 

اگرچه هنوز قطره اي از درياي شور گفته نشده اما با كسب اجازه از دوستان اين درآمدي باشد بر شور در دور اول. انشاا... در بخش بعدي به تحليل چند برنامه از مجموعه برنامه هاي گلها خواهم پرداخت. اميد كه مورد توجه دوستان قرار گيرد. صميمانه آرزومندم با دریافت نظرات و راهنمایی های دوستان و اعلام نقایص این تحلیل، کیفیت کیفیت نوشتارهای آتی بهبود نماید.

خدايا چنان كن سرانجام كار                                    تو خشنود باشي و ما رستگار

به اميد موفقيت و سربلندي براي ايران و ايراني، فارغ از هر دين، مكتب، آيين، انديشه سياسي، قوميت و زبان و ... كه دارند و در هر نقطه اين كره خاكي كه به سر مي برند.

با تشكر

مهدي

 

لينك مربوط به مجموعه هاي آپلود شده:

https://mega.co.nz/#F!YZNECKyC!a3GOtzgYy2hWbmblanp-Yg

 

(1): با توجه به اينكه هرچه دقيقتر و مفيدتر بودن جداسازی گوشه ها نيازمند بررسي تقريبا تمام آوازهاي يك دستگاه (در اين مورد خاص شور) موجود در آرشيو مي باشد، لذا زمان بسيار بسیار زيادي بايد صرف گوش دادن به مجموعه ها شود. به همين دليل و با توجه به محدوديت زماني اين كمترين و مشغول بودن به درس و پروژه دانشگاه (كه هيچ سنخيتي با موسيقي و هنر ندارد) بصورت فردی می تواند هم توام با تاخیر و هم با کیفیت کمتر انجام شود (برای نمونه مرحله چهارم این سلسله نوشتارها با وقفه ای نزدیک به سه سال ارسال می گردد). لذا امیدوارم دوستان علاقمند و آشنا به ردیف در این راه با بنده همکاری نمایند. در غیر اینصورت عليرغم ميل باطنيم مجبور خواهم شد تا در دفعات بعد كار جداسازي گوشه ها را لغو نمايم يا در حجم بسيار محدودتري انجام دهم. اما از آنجا که این موضوع کیفیت کار را پایین خواهد آورد که به هیچ عنوان مطلوب نیست، لذا ناگزیر از ارسال این سلسله نوشتارها با وقفه های طولانی خواهم بود. بنابراين براي چندمين بار از دوستان آشنا به موسيقي صميمانه خواهش ميكنم در اين راه همكاري كنند، باشد كه اين مساله كمكي باشد هرچند كوچك به اشاعه موسيقي ايراني اين ميراث كهن.

(2): انشاا... اگر عمري و فرصتي باقي باشد و بخصوص دوستان علاقمند و آشنا به رديف دست مددخواهي اين كمترين را بفشارند، بر آنم تا براي تمام دستگاههاي موسيقي اينكار را انجام دهم. طبعا در انتها مجموعه نسبتا خوبي از گوشه هاي مختلف با اجراي خوانندگان مختلف خواهيم داشت. توضيح اين مطلب ضروري مي نمايد كه هر نوع استفاده و بهره برداري از اين مجموعه براي فروش و كسب درآمد از نظر بنده اشكال دارد و غير انساني و غیرقابل قبول است. اگرچه در صورت فروش اين مجموعه توسط برخي دوستان به ديگران، بنده حق پيگيري را براي خويش قايل نيستم اما از دوستان مي خواهم به حكم انسانيت و وجدان اينكار را انجام ندهند. دوستان بايد اين مجموعه را كاملا رايگان در اختيار همه آن دوستاني كه علاقمند به موسيقي هستند قرار دهند، بلكه كمكي باشد هرچند كوچك به آن دسته از دوستاني كه از لحاظ مالي در تنگنا هستند و نميتوانند با شركت در كلاسهاي موسيقي، رديفها و در كل موسيقي را ياد بگيرند.