داستانِ دیجیتالی کردنِ برنامۀ گل_ها

 

http://www.golha.co.uk/fa/about/programmes

 

برنامه های گلها

گل_های آواز و موسیقیِ ایرانی: داستانِ دیجیتالی کردنِ برنامۀ گل_ها 

جِین لویزن

 

 

برنامه‌ٔ راديو گل‌ها به مدت ۲۳ سال از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ از راديو ملی ايران پخش می‌شد. اين مجموعه برنامه‌ها جمعاً شامل ۸۵۰ ساعت مقدمه و شعرخوانی به همراه آواز بود، كه در اين ميان تك نوازی هايی نيز گنجانده شده بود. طرح اصلی اين برنامه از داوود پيرنيا، معاون نخست وزير در یک دوره، بود كه علاوه بر داشتنِ شهرتی به سزا در امر قضا و سياست، دانشمندی وطن‌پرست و فرهيخته به شمار می آمد كه عشق به سرزمين مادری و زبان پارسی و فرهنگ غنی ايران زمين و شعر و ادب آن دیار در وجودش ريشه دوانده بود. وی پس از بازنشستگی و ترکِ زندگیِ سیاسی، به سال ۱۳۳۵ به مدت يازده سال خود را تمام و كمال وقف توليد برنامه‌ی گل‌ها كرد.

پيرنيا بسياری از بزرگان علم و ادب پارسی را به همكاری با خويشتن فراخواند تا آنجا كه موفق به جلب حمايت گروهِ بسیاری ‌از دانشمندان، هنرمندان و موسيقی‌دانانِ بنامِ آن عصر شد. از جمله‌ٔ اين افراد می‌توان به استادانِ معارف اسلامی، همچون جلال الدين همايی، سعيد نفيسی، و بديع‌الزمان فروزانفر؛ سناتور، نويسنده و دانشمند، علی دشتی؛ ملك‌الشعراء عصر، لطف‌علی صورتگر؛ تاريخدان بنام، رضازاده شفق؛ و همچنين شاعران و ترانه‌سرايان مشهوری چون معينی كرمانشاهی، عماد خراسانی، رهی معيری، تورج نگهبان، شهريار، سيمين بهبهانی، هوشنگ ابتهاج (سايه) و بيژن ترقی اشاره كرد.

علاوه بر اين، بسياری از منتقدانِ ادبیِ بنام، مجريان مشهور راديو، خوانندگان، آهنگ‌سازان و موسيقی‌دانان پر آوازه‌ی ايران نيز در كنار وی بودند. از جمله‌ی اين موسيقی‌دانان و آهنگ‌سازان می توان ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، روح‌الله خالقی، حبيب‌الله بديعی، لطف‌الله مجد، مرتضی نی‌داوود، حسن كسايی، جليل شهناز، رضا ورزنده، احمد عبادی، فرهنگ شريف، و حسين تهرانی را نام برد. از خوانندگان نامدار قرن بيستم ايران كه در برنامه‌ی گل‌ها حضور داشتند نيز می توان به بزرگانی چون بنان، مرضيه، حميرا، قوامی، گلپايگانگی، ايرج، عبدالوهاب شهيدی، سيما بينا، و پوران اشاره كرد. حتی استاد محمدرضا شجريان، خواننده‌ی مشهور موسیقی سنتی ايران نيز حرفه‌ٔ هنری خويش را از اين مجموعه برنامه‌ها آغاز كرد.

علاوه بر در اختيار داشتنِ اين گنجينه‌ی عظيم از هنرمندان، بخت و اقبال نيز به ياری پيرنيا شتافت و وی را مشمول لطف و حمايت همه‌ٔ جانبه‌ٔ نصرت‌الله معينيان، مديركل راديوِ ملی ايران، نمود. معينيان در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۴۹ انقلابی‌در برنامه‌‌های راديو ايجاد و آن‌ها را از جنبه‌ٔ تبليغات صرف شركت‌ها و رجال سياسی خارج كرد و تبديل به وسيله‌ای‌برای نشر و اشاعه‌ی فرهنگ و زبان و ادب پارسی نمود. برنامه‌های توليدی پيرنيا به سرعت در كانون‌های شعر و ادب مظهر فرهيختگی و غنا شناخته شدند، زیرا در ساخت آن‌ها از ذخيره‌ٔ ارزشمند ديوان بيش از ۵۶۰ شاعر كهن و معاصر زبان فارسی بهره گرفته شده بود. حتی تا به امروز نيز معيارهای فاخر ارائه شده در اين مجموعه برنامه همچنان سنگ محكی برای ارزش گذاری كارهای بعدی است و از آن با نام دايرة‌المعارف موسيقی ايران ياد می‌شود. به راستی چنين است زیرا بسياری از معروف‌ترين اشعار و ترانه‌های معاصر نيز مخصوص همين مجموعه برنامه تقرير و تاليف شد.

در طول يازده‌سال رياست و نظارت پيرنيا بر توليد مجموعهٔ گل‌ها ۵ دسته برنامه در اين مجموعه تهيه شد: گل‌های جاويدان (۱۵۷ عدد)؛ گل‌های رنگارنگ (۴۸۱ عدد)؛ برگ سبز (۴۸۱ عدد)؛ يك شاخه گل (۴۶۵ عدد)؛ و گل‌های صحرايی (۶۴ عدد). هر يك از اين مجموعه‌ها شامل آثار برگزيده‌ٔ شاعران كهن و معاصر زبان پارسی، و دكلمه‌ٔ شعر در آن‌ها با موسيقی و اجرای آهنگ و تفسیر جامع و كامل استادانِ فن همراه بود و دكلمه کنندگانِ بنام و وارد به فن دكلمه‌ٔ اشعار در آن حضور داشتند. همچنين موسيقی كهن و بومی ایرانی نيز اين مجموعه را آراسته بود.

برنامهٔ گل‌ها نقطهٔ عطفی در تاريخ فرهنگ و ادب پارسی به شمار می‌رود كه شعر و شاعران و موسيقی و موسيقی‌دانان را ارزشی والا بخشید. تا آن زمان به دليل حساسيت‌های دينی‌- اجتماعی حاكم بر جامعه در مقابل شعر و آهنگ و موسيقی، اين هنر در خفا و پشت درهای بسته تمرين می‌شد. حتی هنگامی ‌هم كه موسيقی ‌در مناسبت‌های خاص در ملا عام نواخته و اجرا ميشد، موسيقی‌دانان را هم شان و هم مرتبۀ مطربان می‌دانستند و كسی‌ به ارزش و جايگاه هنری آنان واقف نبود.

تا پيش از اجرای راديويی گل‌ها، خوانندگان زن از شأن و منزلت اجتماعی والايی برخوردار نبودند و به آن‌ها به چشم هنرمند نگریسته نمی‌شد. به دليل كيفيت و كميت بالای اين مجموعه برنامه، ديدگاهِ طبقاتِ جامعه نسبت به موسيقی و موسيقی‌دانان و خوانندگان تغييری كلی يافت و برای نخستين بار پس از قرنها متصديان اين پيشه نابغه و پیشروِ هنر والا به شمار میآمدند و ديگر از تحقير آنان و هم مرتبه دانستن ايشان با مطربانِ خيابانی، ‌كه شأن اجتماعی پايينی داشتند، خبری‌نبود.

برنامهٔ گل‌ها چنان اشتياق و تغييری در زندگی جامعهٔ ‌آن روز ايران ايجاد كرد كه بسياری برنامهٔ روزانهٔ خود را به گونهٔ تنظيم می‌كردند كه با برنامهٔ ‌مورد نظر آن ها در راديو همخوانی داشته باشد تا آهنگ‌های مورد علاقهٔ خود را از دست ندهند، بتوانند آن‌ها را ضبط كرده، با دوستان و آشنايان گوش دهند و مبادله كنند. در ميان موسيقی‌دانان نيز برنامهٔ گل‌ها باعث ظهور انقلابی نو-كلاسيك  گشت كه در طی آن بسياری از شعرهای مشهور شاعرانِ عهد قاجار، همچون عارف قزوينی، شيدا و درويش‌خوان، بازبينی و توسط هنرمندانِ تازه دوباره اجرا شد. اين برنامه‌ها همچنين منجر به كشف دوبارۀ ژانرهای اصيل موسيقی ایرانی شد. اين ژانرها به دقت مورد تحقيق و بررسی قرار گرفت و ضبط و پخش گردید. بنابراين، برنامهٔ گل‌ها در حفظ و دميدن حياتی نو در كالبد موسيقی و شعر بومی ‌و كلاسيك ایرانی نقشی اساسی داشت. اين سبك شعر و موسيقی از سوی بيگانگان داخلی و خارجی در معرض تهديدی جدی بود، زیرا آنان برای مدرنيزه كردن، و گاه نابودی كامل فرهنگ و سنتهای ایرانی و راه و رسم کهنِ عاشقی کمر بسته بودند..

به احتمال قوی يكی ازمهم_ترین پیامدهای برنامه‌ی گل‌ها در جامعه‌ٔ ايران که در دهه_های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ درصد بیسوادی در آن به ۸۵ در صد می_رسید، تلفيق شعر و موسيقی و عادت دادن مردم به شنيدن شعر و موسيقی خوب بود. اين برنامه با يادآوری و معرفی دوباره‌ٔ بيش از ۵۶۰ شعر فارسی (از قديم تا جديد) باعث شد مردم به گونه‌ٔ گسترده به عمق و غنای ميراث ادبی خود پی ببرند. بر اثر پخش اين اشعار از راديو علاقه به ادبيات كلاسيك فارسی جانی‌تازه يافت و تقاضا برای انتشارِ ديوان_های شاعران كه سال‌ها مهجور مانده بودند و ديگر چاپ نمی‌شدند، يا كيفيت چاپ و نشر آن‌ها پايين بود ناگهان بالا رفت و كتاب‌ فروشی‌ها و مراكز توزيع و چاپ و نشر از ميزان اقبال عمومی برای خواندن اين كتاب‌ها در شگفت ماندند.

پس از بازنشستگی پيرنيا به سال ۱۳۴۶ تنی چند از موسيقی‌دانان و انديشه_مندان و شاعران جايگزين وی شدند كه، به رغم نيت پاك و قصد خير، هرگز نتوانستند به معيارهای والای قبلی برسند. در سال ۱۳۵۱ هوشنگ ابتهاج (سايه) شاعر بنامِ معاصر، مسئوليت توليد برنامه‌ها را عهده دار شد و با تغيير نام برنامه‌ها همه را در غالب برنامه‌ای واحد به نام گل‌های تازه (۲۰۱ بر نامه) ارائه نمود. ابتهاج درمسندِ مديريتِ برنامه‌ی گل‌ها علاقه به اشعار دورهٔ قاجار (۱۱۷۳-۱۳۰۴) را نيز در سراسر دههٔ ۵۰ دوباره زنده كرد.  به رغمِ محدوديت‌هايی كه پس از انقلاب اسلامی ور در سال ۱۳۵۷ در بارۀ موسيقی ایرانی اعمال شد، تا حدودی بر اثر نگرش ابتهاج به اين برنامه، حركتی برای حفظ و غنای رسوم موسيقی محلی كلاسيك  ایران آغاز گشت كه همچنان تا به امروز پويا و زنده است.

 

* * *

به دليل ارزش و اهميت تاريخی اين برنامه‌ها در پی آن بودم تا ببينم آيا امكان جمع‌آوری مجدد تمام اين برنامه‌ها وجود دارد يا نه، كه بر اين اساس «پروژهٔ گل‌ها» در سال ۱۳۸۶ به گونۀ آزمایشی و با همكاری و حمايت بنیاد میراث ایران (Iran Heritage Foundation) و پژوهشگاهِ مطالعات ایرانی بريتانيا (British Institute of Persian Studies) و بخشِ موسيقی دانشگاهِ سوآس (SOAS)  و با استفاده از كمك هزينه‌ٔ كتابخانه‌ٔ بريتانيا برای برنامه‌های بایگانی شدۀ در معرض خطر (Endangered Archives Programme) سرانجام توانستم به این آرزو جامۀ عمل بپوشم. در دو سال پس از آن (۱۳۸۷ و ۱۳۸۸) مسافرت‌های بسياری به ايران، ‌فرانسه، آلمان، ‌كانادا و آمريكا داشتم و در طی اين سفرها به جمع‌آوری برنامه‌های گل‌ها پرداختم و البته از كمك‌های بی‌شائبه و بی‌دريغ بسياری از مجموعه_دارانِ دولتی و غیر دولتی نيز بهره بردم. سرانجام در ۱۳۸۸ نسخه‌ٔ ديجيتالی كامل مجموعه‌ٔ گل‌ها را از بایگانیِ صداهای جهانِ كتابخانه‌‌ٔ بريتانيا (British Library's World Sound Archive) سپردم.

در سال ۱۳۸۹ فاز دوم پروژه‌ٔ گل‌ها كه اكنون نيز مشغول آن هستم با حمايت بنیاد میراث ایران (Iran Heritage Foundation)، فرهنگستان بريتانيا، بنیادِ پارسا و بخشِ موسيقی دانشگاهِ سوآس (School of Oriental and African Studies) آغاز شد. اين فاز دوم در صدد آن است كه يك پایگاهِ داده_ها (database) به گونه_ای ارتباطی و با قابليت جستجو برای برنامه‌ٔ گل‌ها تهيه كند و زندگینامۀ نويسندگان و اجرا كنندگان (در صورت امكان به همراه تصوير)، یادداشت_های موسيقاییِ آهنگ‌ها (نُت_ها) ، متن نوشته شده‌ی شعرها، با شرح و توضیح در آن آورده شود تا قابليت جستجوی آن‌ها را درشبکۀ اينترنت ايجاد كند.

اين پایگاهِ داده_ها از طريق تارنمايی هوشمند در اينترنت قابل جستجو خواهد بود. اين تارنما و پایگاه به افراد امكان می‌دهد برنامه‌ها را بر اساس نام، شماره، خواننده‌ٔ ترانه و آواز، ترانه‌سرا، سراينده‌ٔ شعرها، اولين خط شعر يا ترانه، آلت موسيقی، نوازنده، آهنگساز، نام شاعر، نوع شعر، دستگاه، يا آواز و گوشه‌ٔ موسيقی و ... جستجو كنند.

همچنين در اين تارنما امكاناتی فراهم شده تا اشعار خوانده شده به صورت نوشته هم در دسترس مراجعه كنندگان قرار بگيرد تا در حين اجرا بتوانند اشعار و ترانه‌ها را خوانده، نُت‌های موسيقی آن‌ها را ملاحظه كنند. برای‌مثال اگر كسی مايل باشد تصوير شعر يك شاعر را ببيند يا بداند كدام ملودی‌ها برای همراهی با آن شعرِ به خصوص انتخاب شده‌اند با فشردن چند دكمه چنين امكانی‌برای وی فراهم خواهد آمد. علاوه بر اين، زندگینامۀ تمام ۵۶۰ شاعر پارسی زبانی كه اشعارشان در اين مجموعه به كار رفته است نيز به همراه زندگینامۀ حدود ۲۵۰ نوازنده و اجرا كننده و تصويرشان (در صورت امكان) در دسترس عموم قرار گرفته است.

اين بایگانی، منبع فرهنگی بی همتایی برای دانشجويان و دوست‌داران فرهنگ پارسی خواهد بود و ميتوان از آن به عنوان وسيله‌ای برای تدريس ادبيات و موسيقی ایرانی بهره جست. اگر همه چيز طبق برنامه پيش برود در اواخر سال ۱۳۹۰ می‌توان با مراجعه به تارنمای www.golha.co.uk به اين مجموعه برنامه دسترسی يافت.

از سال ۱۳۸۶ بسياری ازبایگانی_ها و مجموعه‌های پر اهميت به پروژه‌ی‌گل‌ها اضافه يا تقديم شده است، از جمله موسيقی‌ و ترانه‌های محلی و سنتی، ضبط‌های شخصی و بایگانی_های ديگر برنامه‌های راديويی، كه همه ساعت‌ها موسيقی قرن بيستم ايران را فراهم آورده‌اند. برخی‌از اين منابع ديجيتالی شده‌اند اما همچنان بيش از هزار نواركاست و صفحه‌ٔ گرامافون نيازمند اين تبديل‌اند. تمام اين منابع جنبی می_بايد ديجيتالی شده،  فهرست برداری شوند تا سرانجام به خواست خدا در برنامه‌ٔ گل‌ها گنجانده شده، در دسترس انديشه_مندان، دانش‌آموزان و دانشجويان، هنرمندان و دوستداران موسيقی‌ایرانی قرار گيرند. اميدواريم در آينده پروژۀ گل‌ها بتواند حمايت مورد نياز خود را از سوی سازمان های مربوط به دست آورد و اين گنجينه‌ٔ ارزشمند را در دسترس مخاطبانِ علاقه_مند قرار دهد. اگر دوست داشته باشيد در مورد اين پروژه بيشتر بدانيد به تارنمای http://www.iranheritage.org/golha_project/default.htm نگاه کنید، يا با jane@golha.co.uk تماس اينترنتی بگیرید.