گلچين از بهترين گروه‌ها و سايت‌هاي اينترنتي. همه چيز از همه جا

Saturday, August 21, 2010

درآمدی بر سه گاه - بخش دوم و پایانی

 

 

با سلام و عرض ادب خدمت دوستان عزيز

 

  در بخش دوم بررسي دستگاه سه گاه و پس از ذكر نكاتي پيرامون برخي از گوشه هاي مهم اين دستگاه، در اين نوشتار با اجازه دوستان به تحليل و بررسي چند آواز در سه گاه خواهم پرداخت، باشد كه مورد توجه و عنايت علاقمندان به فراگيري دستگاه هاي موسيقي ايراني قرار گيرد. همچنين از دانايان موسيقي ايراني  تقاضا ميكنم اشتباهات اين حقير را گوشزد نمايند تا همگي از علم يكديگر بهره مند شده, بر دانش خويش بيافزاييم.

در اينجا و پيش از بررسي دستگاهها به دليل ماهيت چالشي اين بخش، ذكر يك نكته ضروري مي نمايد و آن پرهيز از هر نوع تعصب نسبت به يك خواننده يا نوازنده مي باشد. بنابراين از آنجا كه تعصب بيجا چشم و گوش انسان را كور و كر كرده قدرت تفكر را از وي سلب مي نمايد، حقير مدتها پيش برآن شدم تا در راه يادگيري درست موسيقي نسبت به هيچ استادي تعصب نداشته باشم و نه تنها خوشه چين آثار بزرگان موسيقي اين مرز و بوم باشم، كه ضعفهاي آنها را در عين توانمندي ببينم به اين اميد كه موسيقي را هرچه بهتر و نكوتر فراگيرم. اميد آنكه همگان (و از جمله اين كمترين) چنين بيانديشيم. لذا از آنجا كه حقير در بررسي آثار موسيقايي، نه تنها به رديف موسيقي ايراني و نحوه اداي درست آن (به عبارت ديگر فالش شدن صداي خواننده در صورت وقوع) خواهم پرداخت، بلكه به پيوند شعر و موسيقي، اهميت آن و اجراي درست آن توسط خواننده نيز خواهم پرداخت. همچنين ايراد اشكال از يك خواننده توسط اينجانب به هيچ عنوان به معناي زير سوال بردن و يا خدايي ناکرده بي احترامي به خواننده مزبور نمي باشد و نيز به معني توانايي و دانش موسيقايي اين كمترين نمي باشد. هدف از اينکار فقط يادگيري هست و لا غير. لذا نظرات اين كمترين نابلدِ استاد نديده موسيقي نيز نه تنها الزاما درست نيست كه بالقوه ميتواند سراسر اشكال باشد. به اين اميد كه دوستان عزيز اشكالات حقير را گوشزد كنند تا همه با هم به فراگيري موسيقي بپردازيم و به اعتلاي موسيقي ايراني كمك كنيم.

و اما برنامه هاي در نظر گرفته شده براي تحليل و بررسي در اين نوشتار. حقير تمام تلاش خود را به كار بسته و در آينده نيز خواهم بست تا بهترين برنامه ها (در اين مورد سه گاه) را كه توام با بيشترين نكات آموزشي باشد براي تحليل و بررسي انتخاب نمايم. با اين وجود از آنجا كه همچنان در دور اول (مقدماتي) رديف ها به سر مي بريم، مركب خواني و مباحث پيشرفته تر رديف در اولويت نخواهد بود، گرچه چنانچه در برنامه هاي انتخابي اين اتفاق رخ دهد، حقير حتي المقدور به آنها اشاره خواهم كرد. در اين راستا اولين آوازي كه براي دوستان انتخاب كرده ام برگ سبز شماره 306 با نواي استاد شجريان با همراهي حضرت استاد احمد عبادي (رحمه ا... عليه)، مرحوم استاد اسدا... ملك و مرحوم استاد جهانگير ملك مي باشد كه شرح كاملتر آن در پي مي آيد.

اين برنامه با نواي جانفزاي ويولون استاد اسدا... ملك با اشاراتي به مخالف، درآمد و بازگشت مجدد به مخالف آغاز شده و با چهارمضرابي بسيار زيبا و روح افزا در مخالف سه گاه ادامه مي يابد. پس از پايان چهارمضراب و فرود به سه گاه توسط استاد اسدا... ملك، اين نواي روح پرور سه تار حضرت استاد احمد عبادي (عليه آلاف التحيه والسلام) است كه جان را مي پرورد و در ادامه استاد شجريان درآمد مي كنند:

تحرير درآمد سه گاه

 

همه عمر بر ندارم سر از اين خمار و مستي                   كه هنوز من نبودم كه تو در دلم نشستي

درآمد سه گاه

 

تو نه مثل آفتابي كه حضور و غيبت اوفتد                    دگران روند و آيند و تو همچنان كه هستي

درآمد سه گاه

 

تحرير زابل

 

چه حكايت از فراقت كه نداشتم وليكن                                    تو چو روي باز كردي در ماجرا ببستي

زابل

 

نظري به دوستان كن كه هزار بار از آن به                    كه تحيتي نويسي و هديتي فرستي

مويه

 

تحرير مخالف

 

دل دردمند ما را كه اسير توست يارا               به وصال مرهمي نه چو به انتظار خستي

مخالف

 

تحرير مخالف و اشاره به مغلوب

 

دل دردمند ما را كه اسير توست يارا               به وصال مرهمي نه چو به انتظار خستي

مغلوب

 

گله از فراق ياران و جفاي روزگاران                 نه طريق توست سعدي، سر(1) خويش گير و رستي

فرود

 

و اما نكته مهمي كه در اين آواز وجود دارد و قطعا دوستان نيز به آن توجه فرمودند، عدم رعايت پيوند بين شعر و موسيقي در گوشه مويه مي باشد. آنجا كه استاد شجريان كلمه "نظري" را با تکيه بر حرف "ظ" آنگونه بيان مي كنند كه شنونده از آن برداشتي به جز معني "يك نظر" مي کند, حال آنکه شايسته تر مي نمود اگر اين کلمه با تکيه بر حرف "ن" ادا شود تا هم معني واقعي آن به شنونده القا شود و هم حق مطلب "مويه" به درستي بيان گردد. اگرچه اين کم دقتي توسط استاد شجريان، جوان آن روزگاران، در اين آواز رخ داد, همچنان اين برنامه آوازي است بس زيبا در سه گاه.

 

دومين آواز انتخابي, برنامه شماره 537 از مجموعه برنامه هاي گلهاي رنگارنگ مي باشد که با هنرمندي استاد اکبر گلپايگاني, استاد حبيب ا... بديعي, استاد محيد نجاهي و استاد جهانگير ملک اجرا شده است.

 

 

زابل و فرود به سه گاه

مستي و شور و جنون از من ديوانه بپرس           گرمـي باده از آن نرگـــــس مستانه بپرس

 

زابل و فرود به سه گاه

عقل از زمزمه بي خبري بي خبرســت              وصف اين لذت جانبخش ز ديوانه بپرس

 

مخالف

تو چه داني ز سرانجام من خانه خـــــــراب      سرگذشت ما دو سه ديوانه ز ويرانه بپرس

 

ادامه مخالف

شمع را نيست بجز شعله آتش به زبان              سخن عشق ز خاکستر پــــروانه بپرس

 

فرود با تحرير و تکرار مصرع آخر در سه گاه

 

 

همانطور که دوستان عزيز دقت فرمودند, نکته مهمي که در اين برنامه وجود دارد هنرنمايي استاد گلپايگاني در شروع آواز با گوشه زابل و فرود به درآمد سه گاه مي باشد. لذا همانطور که در نوشتار پيشين به عرض رسيد, الزاما اولين بيتي که خواننده مي خواند گوشه درآمد نمي باشد.

 

دو برنامه بعدي به هنرنمايي استادان بنان و قوامي در برنامه هاي برگ سبز 46 و برگ سبز 52 اختصاص دارد که گوشه هاي آنها در ادامه معرفي مي گردند.

 

برگ سبز 46, استاد غلامحسين بنان

 

از در درآمدي و من از خود به در شدم             گفتي کزين جهان به جهان دگر شدم

درآمد

 

گوشم به راه تا که خبر مي دهد ز دوست         صاحب خبر بيامد و من بي خبر شدم

درآمد

 

گفتم ببينمش مگرم درد اشتياق                    ساکن شودبديدم و مشتاق تر شدم

زابل

 

دستم نداد قوت رفتن به پيش يار                  چندي به پاي رفتم و چندي به سر شدم

مويه

 

من چشم از او چگونه توانم نگاه داشت             که اول نظر به ديدن او ديده ور شدم

مخالف

 

او را خود التفات نبودش به صيد من               من خويشتن اسير کمند نظر شدم

ادامه مخالف (با اشاره کوتاه به مغلوب)

 

گويند روي سرخ تو سعدي که زرد کرد           اکسير عشق بر مسم افتاد زر شدم

ادامه مخالف

 

تحرير مخالف و فرود به سه گاه با تحرير

 

گويند روي سرخ تو سعدي که زرد کرد           اکسير عشق بر مسم افتاد زر شدم

فرود

 

 

نکته بسيار زيبا در اين آواز که يقينا دوستان به آن توجه فرمودند نحوه پيوند بين شعر و موسيقي در اين آواز است که بطور خاص در مصرع اول و در نحوه اداي "درآمدي" مشهود است. استاد بنان با استادي تمام اين کلمه را آنچنان بيان مي کنند که نه تنها حق مطلب از زبان عاشق مشتاق ديدار معشوق به درستي و با احساس کامل بيان مي شود, که ظرايف موجود در سه گاه نيز بطور باور نکردني ادا ميشود.

 

برگ سبز 52, استاد حسين قوامي

 

تحرير درآمد سه گاه

 

سپاس و شکر يزدان را که يار غمگسار آمد       نگار سرو رفتارم به شادي در کنار آمد

درآمد

 

گل بختم به پيروزي شکفت از باد نوروزي        به بوي آنکه دلدارم ز شاخ گل به بار آمد

زابل

 

بهار آمد بهار آمد که عالم بوي جان گيرد        بنال اي بلبل عاشق که يار گلعذار آمد

مويه

 

تحرير مويه (اشاره به شور و بازگشت به سه گاه)

 

تحرير مخالف

 

ز جام عشق يک قطره نصيب خاک عالم شد     از آن ذرات موجودات مست و بي قرار آمد

مخالف

 

از آن ميخانه باقي که باشد شاهد و ساقي        شرابي خورده ام جانا که عقلم بي قرار آمد

ادامه مخالف

 

تحرير مخالف و فرود

 

از آن ميخانه باقي که باشد شاهد و ساقي        شرابي خورده ام جانا که عقلم بي قرار آمد

فرود

 

 

برنامه بعدي که براي دوستان در نظر گرفته شده است اختصاص دارد به برترين سه گاه خوان تاريخ موسيقي ايران (از نظر اين کمترين) يعني استاد ايرج. بسيار تلاش نمودم تا بهترين سه گاه ايشان را براي تحليل در اين نوشتار انتخاب کنم, اما هرچه بيشتر تلاش کردم و به سه گاه هاي بيشتري از ايشان گوش نمودم, بيشتر مطمئن شدم که اين انتخاب براي اين کمترين مقدور نيست. چطور مي توان از ميان سه گاه هايي که هر کدام بي نظيرند يکي را انتخاب کرد؟ (انشا ا.. اگر عمري و فرصتي براي ادامه اين سلسله بررسي ها باشد, خواهيد ديد که ايشان در چهارگاه, همايون و تا حدودي شور و دشتي هم برترين بودند). لذا بطور تصادفي برنامه گلهاي رنگارنگ 576 را انتخاب نمودم که با هنرمندي استاد جليل شهناز, استاد همايون خرم و استاد جهانگير ملک همراه است.

 

 

گرچه افکندي ز چشم خويش آسانم چو اشک               يک شب اي آرام جان بنشين به دامانم چو اشک

درآمد

 

يا به خاک تيره غلطم يا به رخسار گلي                       بر خود از اين بازي تقدير لرزانم چو اشک

زابل

 

گر به چشمي بوسه دادم يا به رخساري چه سود             کين زمان با حسرتي در خاک غلطانم چو اشک

مخالف

 

سوز پنهان درون است اينکه پيدا مي شود        گه به لبهايم چو شعر و گه به چشمانم چو اشک

فرود

 

 

در اين مرحله, از آنجا که پيشتر در مورد آواز اصفهان (هرچند بسيار مختصر) مطلبي نوشتم و در توضيح گوشه مخالف سه گاه نيز به عرض دوستان رساندم که از اين گوشه مي توان وارد اصفهان شد, برنامه اي را در اين خصوص در نظر گرفتم تا دوستان با اين مقوله آشنايي بيشتري پيدا کنند (اگرچه هدف در دور اول بررسي دستگاه هاي موسيقي ايراني, مرکب خواني نمي باشد). اين برنامه چهل و هفتمين برنامه از سري برنامه هاي گلهاي تازه مي باشد که با آواز استاد شجريان و تار استاد لطفي اجرا شده است. همچنين به هنرنمايي استاد شجريان در اجراي هرچه زيباتر تصنيف ناز ليلي توجه کنيد. انصافا تسلط اين عزيز بزرگوار بر صداي خود و همچنين دستگاه هاي موسيقي ايراني ستودني است (گرچه اين امري نيست که نياز به تاييد اين کمترين داشته باشد, آفتاب آمد دليل آفتاب. بنده کمترين که باشم که استاد شجريان را تاييد کنم يا نکنم).

 

 

شکست عهد مودت نگار دلبندم        بريد مهر و وفا يار سست پيوندم

درآمد

 

تحرير زابل

 

به خاک پاي عزيزان که از محبت دوست                     دل از محبت دنيا و آخرت کندم

زابل

 

تطاولي که تو کردي به دوستي با من              من آن به دشمن خونخوار خويش نپسندم

مويه

 

اگرچه مهر بريدي و عهد بشکستي                 هنوز بر سر پيمان و عهد و سوگندم

شکسته مويه

 

به خاک پاي تو سوگند و جان زنده دلان

مخالف و اشاره به اصفهان

 

به خاک پاي تو و جان زنده دلان                  که من به پاي تو در مردن آرزومندم

اشاره به اصفهان

 

بيا صنما کز سر پريشاني                نماند جز سر زلف تو هيچ پابندم

ورود به اصفهان

 

به خنده گفت که سعدي از اين خطر بگريز      کجا روم که به زندان عشق در بندم

اشاره به سه گاه و ورود به سه گاه (در تکرار مصراع دوم فرود به سه گاه)

 

 

 

در اينجا ذکر يک نکته خالي از لطف نمي باشد و آن اينکه برنامه فوق العاده زيباي ديگري را تحت عنوان شاخه گل شماره 411 با همکاري استادان شهيدي, ايرج و محمودي خوانساري نيز براي دوستان آپلود کرده ام (بدون پرداختن به تحليل آن). باشد که از شنيدن آن لذت ببريد.

 

در انتهاي اين نوشتار بر خود مي دانم از توضيحات و راهنمايي هاي دوست بسيار ارزشمندم و عضو گروه دوستان راديو گلها جناب آقا مهدي (که متاسفانه بنده نام خانوادگي ايشان را نمي دانم اما ايميل ايشان macrest1@aol.com مي باشد) صميمانه سپاسگزاري کنم. انصافا اگر راهنمايي ها, محبت و بذل توجه ايشان به اين کمترين نبود, ارسال اين نوشتار به گروه با توجه به مشغله بنده و عدم همکاري دوستان در اين طرح عليرغم درخواست هاي مکرر اين کمترين, بسيار بعيد مي نمود.

 

اگرچه هنوز قطره اي از درياي سه گاه گفته نشده, با كسب اجازه از دوستان بررسي سه گاه در دور اول را تمام شده فرض کنيم. انشاا... اگر عمري و فرصتي باقي باشد, در نوشتار بعدي به بررسي دستگاه همايون خواهم پرداخت. اميد كه مورد توجه دوستان قرار گيرد. صميمانه آرزومندم از نظرات و راهنمايي هاي شما دوستان بهره مند شوم.

 

 

خدايا چنان كن سرانجام كار                                    تو خشنود باشي و ما رستگار

 

به اميد موفقيت و سربلندي براي ايران و ايراني، فارغ از هر دين، مكتب، آيين، انديشه سياسي، قوميت و زبان و ... كه دارند و در هر نقطه اين كره خاكي كه به سر مي برند.

 

با احترام

مهدي

 

لينك مربوط به مجموعه هاي آپلود شده:

http://www.4shared.com/account/dir/ipepFnwx/sharing.html?rnd=19

 

(1): استاد شجريان مصراع را چنين مي خوانند: نه طريق توست سعدي، کم خويش گير و رستي

 

 


No comments:

آرشیو مطالب