استاد تاج اصفهاني

تاج اصفهانی ، جلال ، خوانندة بلند آوازة موسیقی ایرانی . وی در 1282 ش
در اصفهان در خانواده ای روحانی تولد و پرورش یافت . پدرش ، شیخ اسماعیل
ملقب به تاج الواعظین ، از منبریهای خوش صدای اصفهان و آشنا به گوشه ها و
ردیفهای آواز بود (شجریان ، ص 30). تاج از نه یا ده سالگی نزد پدر با
مقدمات و اصول ردیف آشنا شد و به راهنمایی او از سیدعبدالرحیم اصفهانی ،
استاد برجستة آواز مکتب اصفهان ، آوازخوانی را فرا گرفت . همچنین از
تعلیمات نایب اسداللّه *

جلال تاج اصفهانی یادنامة تاج ، چاپ منوچهر قدسی ، اصفهان ?] 1361 ش [
اصفهانی ، استاد نی ، و خوانندگان مشهور آن زمان ، میرزاحسین ساعتساز
(خضوعی اصفهانی )، حبیب شاطرحاجی و حاجی عندلیب اصفهانی استفاده کرد. تاج
که تحصیلات اولیه را در هفت سالگی در مدرسة علمیّه اصفهان آغاز کرده بود،
چند سالی نیز درس طلبگی خواند و با ادبیات فارسی و عربی آشنایی کافی یافت
(همان ، ص 31؛ سپنتا، 1366 ش ، ص 243، پانویس 1). در اوایل دهة 1300ش به
تهران آمد و به دلیل صدای خوش و حسن سلیقه در انتخاب اشعار آواز، در
محافل هنری تهران محبوبیت پیدا کرد. در سالهای 1305 تا 1307ش در «انجمن
شعر وحید» با جمعی از هنرمندان ، از جمله علی اکبر شهنازی ، نوازندة تار،
آشنا شد (سپنتا، 1366 ش ، همانجا) و در سالهای بعد چند کنسرت به همراه او
و مرتضی محجوبی (نوازندة پیانو) و مرتضی نی داود (نوازندة تار) اجرا کرد
و صدایش در صفحات گرامافون نیز ضبط شد. مشهورترین این آثار صفحة آواز
همایون است که در حدود 1312ش در تهران ضبط شد (همو، 1369 ش ، ص 215).
صفحة همایون تاج دهه های متوالی از شهرت و محبوبیت برخوردار بود و اکنون
نیز از «آثار معیار» در بررسی مکتب آواز اصفهان است .

تاج اصفهانی چندی در شهرهای مختلف به مسافرت و اجرای برنامه گذراند و یک
بار هم برای ضبط صدا به حلب سفر کرد (ستایشگر، ذیل مادّه ؛ سپنتا، 1366 ش
، همانجا) و سرانجام در اصفهان ماندگار شد.

تاج در سالهای 1319ـ1320ش از اولین خوانندگانی بود که با دستگاه تازه
تأسیس رادیو تهران همکاری داشت (سپنتا، 1369 ش ، ص 216) و برنامه های
بسیاری همراه ساز و ارکستر هنرمندان ــ از جمله با حبیب سماعی استاد بزرگ
سنتور ــ اجرا کرد. تاج همچنین به طور مرتب با رادیو اصفهان همکاری می
کرد و برنامه های زیادی از صدای او همراه ساز هنرمندان اصفهانی اجرا شد.
همچنین در چند کنسرت بزرگ «انجمن موسیقی ملی » به رهبری روح اللّه خالقی
در سالهای 1324ـ 1327ش شرکت کرد (همو، 1366ش ، ص 314). او در 1330 ش نیز
مدت کوتاهی مشاور بخش موسیقی رادیو تهران بود.

تاج از سنین میانسالی تا اواخر عمر در اصفهان و تهران به تعلیم آواز
پرداخت . از شاگردان او علیرضا افتخاری و حسین شاه زیدی شهرت دارند؛
افراد دیگری هم که حرفة موسیقی ندارند از بهترین شاگردان تاج اند که از
میان آنان می توان از مرتضی شریف و مراتب نام برد. عدة دیگری نیز مانند
حسین خواجه امیری ، معروف به ایرج (متولد 1304 ش )، غیر مستقیم از شیوة
آوازخوانی او تأثیر پذیرفته اند. محمدرضا شجریان نیز از شیوة تاج در جمله
بندی و ترکیب بندی در تحریر آواز بهره گرفته است (شجریان ، ص 32، 35).

بخش عمدة آثار تاج که گاه در رادیو اصفهان و بیشتر در منازل هنرمندان به
طور خصوصی ضبط شده ، با نی سیدحسن کسایی (متولد 1307ش )، تار جلیل شهناز
(متولد 1300ش ) و نیز تار عباس سروری و محمدرضا لطفی همراه است . همچنین
یک دوره برنامة رادیویی در شناخت گوشه های آواز ایرانی با اجرای او ضبط
شده است . در میان آثار فراوان تاج ، صفحة اذان و نیز تصنیف «به اصفهان
رو» سرودة ملک الشعرای بهار، شهرت دارد (سپنتا، 1369 ش ، ص 216). آثار
ضبط شدة تاج از حدود نیم قرن تلاش او در آوازخوانی حکایت دارد و دوران
کار هیچ خواننده ای ، به غیر از اقبال آذر * این اندازه طولانی نبوده است
. وی نمونة شاخص آوازخوانی در مکتب اصفهان است . دقت در این آثار متعدد و
متنوع ، آشکار می کند که تاج از همان اوان جوانی سبک و شیوة خاص خود را
در مکتب اصفهان یافته است و غیر از پختگی و جاافتادگی بیان گرم و دلنشین
او، تغییر عمده ای در ارکان اصلی شیوة اجرای او شنیده نمی شود. شاید نظر
به همین اختصاصات است که برخی صاحب نظران وی را مبتکر سبکی نوین و ویژه
در آواز دانسته اند (تجویدی ، همانجا؛ طاهرزاده ، ص 27؛ لطفی ، ص 45).
صدای تاج وسیع و پرطنین و قابل تطبیق با حدود صدای تنور در آواز اروپایی
است (سپنتا، 1369 ش ، ص 215). خصوصیات ممتاز هنر تاج در اجرای آواز
ایرانی عبارت است از: تنوع تحریر، اجرای گوشه های مهجور و مشهور، درک
جملات آوازی و سازی ، حسن سلیقه در جمله بندی و رسم ترکیب مبتدا و خبر
آغاز و اوج و فرود آواز، تسلط کامل در اجرای ضربیها و تصنیفها. امتیاز
ویژة تاج «مناسب خوانی » او بود (همانجا؛ تجویدی ، همانجا) که این ، خود
ثمرة حافظة نیرومند و محفوظات فراوان شعری او بوده است .

جلال تاج اصفهانی ، فردی متشرّع ، پایبند به اصول اخلاقی و آراسته به
ارزشهای بلند انسانی بود و هیچگونه آلودگی نداشت و از همین رو توانست
قدرت صدا و نفس و طنین سالم آوازش را تا آستانة هشتادسالگی حفظ کند. وی
در 1360ش در اصفهان درگذشت و در گورستان تخته پولاد به خاک سپرده شد.

منابع : علی تجویدی ، «اصفهان و تاج »، در یادنامة تاج : بمناسبت یکمین
سال درگذشت جلال تاج اصفهانی خوانندة مشهور ایران ، چاپ منوچهر قدسی ،
اصفهان ?] 1361 ش [ ؛ ساسان سپنتا، تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران ،
اصفهان 1366 ش ؛ همو، چشم انداز موسیقی ایران ، تهران 1369 ش ؛ مهدی
ستایشگر، واژه نامة موسیقی ایران زمین ، ج 3 : نام نامة موسیقی ایران
زمین ، تهران 1376 ش ؛ محمدرضا شجریان ، «در سوگ تاج اصفهانی : بزرگ مرد
آواز ایران »، در یادنامة تاج ؛ محمد طاهرزاده ، «استاد جلال الدین تاج
»، در یادنامة تاج ؛ محمدرضا لطفی ، «شیوة آوازخوانی تاج »، در یادنامة
تاج .