فرهنگ و هنر | 24.04.2010
«اولین زن نقال، یک دروغ بزرگ»
در طول تاریخ تنها مردان نبوده‌اند که داستان‌های شاهنامه را با نوای ساز و یا حرکات موزون بازگو می‌کردند. علی فرهادی از قدیمی‌ترین زن نقّال ایران که نام او در تاریخ به‌جا مانده است، از آزاده، خنیاگر بهرام گور ساسانی وسپس از زنان نقّال دیگری مانند سمیه خداینامه‌خوان، خواهر صلاح‌الدین ایوبی، همسر فردوسی و هم‌چنین دختر ملاصدرا، ملا فاطمه نقّال در زمان کریمخان زند و مرشد بلقیس نام می‌برد و به‌‌‌‌‌کار گیری این اصطلاح را برای زنان نقال امروزی مورد انتقاد قرار می‌دهد. در عین حال این کارشناس تئاتر از ویژگی نقالی امروز زنان می‌گوید.
دویچه‌وله: آقای فرهادپور، به نظر شما کلا نقّالی چیست و چه تاریخچه‌ای دارد؟
علی فرهادپور: به گفته‌ی بهرام بیضایی، واقعه‌خوانی در ایران پیش از اسلام، قصه‌گویی موزونی همراه با یک ساز بوده و بعد از اسلام، به دلیل ممنوعیت موسیقی، تنها نقل واقعه شده است. فریدون جنیدی و ابراهیم باستانی پاریزی احتمال رواج واژه‌های نقّال و نقّالی را مربوط به صفویه می‌دانند.
به گفته‌ی بیضایی و اساتید دیگر، نقّالی پیشتر با اصطلاحات دیگری مانند خنیاگری، رامشگری، قوالی، مداحی، معرکه‌گیری و واگویه نیز شناخته می‌شده و نقّالی ترجمه‌ای از همه‌ی این واژه‌ها است. پیدایش نقّالی هم به طور کلی، در نخستین دهه‌های آغاز تکلم انسان بوده و اولین زن و مرد نقّال تاریخ هم مشخص نیستند.
اما در بعضی از مقالاتی که در مورد نقّالی نوشته شده‌اند، جدا از نقّالان مرد، از نقّالان زن هم سخن به میان می‌آید و برخی اوقات از اولین نقّال زن صحبت می‌شود. به نظر شما، آیا این اصطلاح درست است؟
این اصطلاح، توهین به تاریخ ایران و زنان نقالی است که در تاریخ ایران به نقالی پرداخته‌اند. چون اولین زن نقّال و حتی اولین مرد نقّال را هم نمی‌شود تعیین کرد. طبق مشاهدات من، اولین بار در همایشی، خانم شیرین امامی توسط مجری، به عنوان اولین زن نقّال ایران معرفی شد و سپس به ترتیب پنج زن نقال به عنوان اولین زن نقال ایران معرفی شدند. متاسفانه این اصطلاح به رسانه‌های داخلی و خارجی سرایت کرد، در همایش‌های ایران‌شناسی و شاهنامه‌پژوهی به کار رفت و فیلمی هم درباره‌ی اولین زن نقال ایران ساخته شد. من پژوهشی به نام «اولین زن نقّال ایران، دیرینه‌شناسی یک دروغ بزرگ» دارم و در آنجا نوشته‌ام که رواج واژه‌ی اولین زن نقّال، به دلیل بزرگی دروغین آن است.
منظورم این است که چون پیدایش نقّالی در پیش از تاریخ بوده و آن زمان خط اختراع نشده بوده، پس نام زن و یا مرد نقّالی هم ثبت نشده و اصلا نمی‌توان گفت اولین زن نقّال ایران یا حتی اولین زن نقّال تاریخ چه کسی است.
البته می‌توان گفت قدیمی‌ترین زن نقّال ایران که نام او در تاریخ به‌جا مانده است، آزاده، خنیاگر بهرام گور ساسانی است. پس از او زنان نقّال مهمی هم در تاریخ ایران بوده‌اند؛ مانند سمیه خداینامه‌خوان، خواهر صلاح‌الدین ایوبی، همسر فردوسی که اولین زن نقّال شاهنامه است، دختر ملاصدرا، ملا فاطمه نقّال در زمان کریمخان زند و مرشد بلقیس، پیش و پس از جمهوری اسلامی.
از زنان نقّال و مردان نقال امروز، چه کسانی را می‌توانید نام ببرید؟
امروز زنان بسیاری نقّالی می‌کنند. مانند خانم فاطمه حبیبی‌زاد (گُردآفرید)، خانم ساقی عقیلی (نداآفرید) که نقالی را با تصویرسازی و حرکات بدنی همراه کرده‌اند، خانم مرجان صادقی، خانم شیرین امامی، خانم مینا صارمی و همینطور خانم آرام قاسمی که نقّالی را در اروپا، با تکنولوژی آمیخته کرده‌اند.
از میان معروف‌ترین مردان نقّال هم می‌توانم مرشد ولی‌الله ترابی را نام ببرم که از نظر بیان و تصویرسازی، نقش بسیار مهمی در معرفی و ایجاد پیشرفت در نقّالی امروز ایفا کرده‌اند؛ مرشد آسید مصطفی سعیدی که نقل‌هایشان را بیشتر بر اساس گفتار انجام می‌دهند و احساس و تفکر مخاطب را برمی‌انگیزند، و مرشد داود فتحعلی بیگی که در نقالی‌شان نوعی بازی حسی دیده می‌شود.
به نظر شما، نقّالی زن چه ویژگی‌ای دارد؟
به طور کلی می‌توان گفت که مردان نقّال بیشتر نقّالی می‌کنند. چون به خاطر مردسالاری حاکم در ایران و جهان، می‌توانند در جامعه‌ی ایرانی و جهانی حضور بیشتری داشته باشند.
البته تفاوت مهم دیگرشان، روش نقّالی است که مردها بیشتر از حرکات بدن استفاده می‌کنند. ولی خانم‌ها، به‌خصوص در ایران، کمتر می‌توانند این کار را انجام بدهند.
نکته‌ی دیگر هم که خیلی مشخص است، صدای نقّالی است؛ مردها با صدای خیلی بم نقّالی می‌کنند و زنان با صدای زنانه و زیر.
با تجربه‌ای که به عنوان یک کارشناس دارید و نقّالی‌هایی که از زنان و مردان دیده‌اید، به نظرتان انتخاب موضوع‌ها از شاهنامه، در میان نقّال‌های زن و مرد متفاوت است؟ یعنی نقّال‌های زن تکیه را روی بخش‌های مشخصی از شاهنامه می‌گذارند یا به عکس؟
اتفاقاً به نکته‌ی خیلی عالی‌ای اشاره کردید؛ این تفاوت وجود دارد و زنان وقتی تومارهای نقّالی را از اساتید نقّالی می‌گیرند و یا از کتابها برمی‌دارند، هنگام نقّالی به قسمت‌های بسیار احساسی‌تر، ظریف‌تر و می‌توان گفت جذاب‌تری می‌پردازند تا نقّالان مرد.
در دنیای امروز و با توجه به امکانات جدید ارتباطی مانند اینترنت، فکر می‌کنید نقّالی هنوز جایی داشته باشد؟
سؤال مهمی است. به نظر من، نقّالی می‌تواند مانند تئاتر خود را به‌روز کند؛ طوری که بشود با دوربین از آن فیلمبرداری کرد، صدای آن را ضبط کرد و در سطح جهان برای گروه‌های مختلف سنی و گروه‌های مختلف اجتماعی، مانند معلولین، نابینایان و… پخش کرد. می‌توان استفاده‌های اجتماعی از نقّالی کرد و حتی برای آموزش در مدارس، از نقّالی استفاده کرد و خیلی از مفاهیم درسی را با نقّالی آموزش داد.
اینها نکاتی هستند که نقّالی با استفاده از آن‌ها می‌تواند در جهان امروز خود را به‌روز کند، خود را بهتر و بیشتر معرفی کند و پیشرفت بدهد.
آقای فرهادپور، آخرین سؤا‌‌ل‌ا‌م مربوط به خود شماست؛ چی شد که به مقوله‌های نقالی و نقالی زنان علاقمند شدید و در حال حاضر سرگرم انجام چه کاری در این زمینه هستید؟
من در دوران تحصیل‌ام در دانشگاه، روی تاریخ نمایش در ایران کار میکردم و در بسیاری از همایش‌هایی که مربوط به نقّالی و تاریخ ایران بود، حضور پیدا میکردم و پس از چند سال تحقیق مقالاتی در باره‌ی نقّالی، تاریخ نقّالی و تاریخچه‌ی نقّالی زنان نوشته‌ام.
الان فوق‌لیسانس کارگردانی تئاتر را دارم و در حال انجام پژوهش‌هایی درباره‌ی گسترش نقّالی در جهان هستم که این گسترش نقّالی از طریق ایجاد یک گروه به نام «گروه نقّالی مدرن» دارد انجام می‌گیرد.
«گروه نقّالی مدرن» یک سری تولیداتی شبیه به تئاتر پداگوژی (که در آلمان شناخته شده است) انجام می‌دهد. در عین حال با نهادهای مختلف همکاری می‌شود و یک سری نقّالی‌هایی به طور تصویری و به زبان‌های مختلف تهیه می‌شوند که مردم (از کودکان تا بزرگسالان) بتوانند از آن استفاده کنند. در مجموع، این گروه سعی در معرفی نقّالی و به‌روز کردن آن، بر اساس تئاتر و هنر امروز جهان دارد.
مصاحبه‌گر: شیرین جزایریتحریریه: بهمن مهرداد
No comments:
Post a Comment