درآمدي بر همايون - بخش نخست

 

 

با سلام خدمت دوستان عزيز

 

در آغاز کلام بر خود مي‏دانم تا از محضر دوستان عزيز بدليل تاخير در ارسال سومين بخش از اين سلسله نوشتارها عذرخواهي نمايم.  همچنين از جناب آقاي امير جعفري كه با بذل عنايت و محبت خود به اين كمترين، بنده را برآن داشتند تا در نگارش سومين بخش از اين سلسله نوشتارها شتاب بيشتري دهم، صميمانه سپاسگزارم.

همانطور كه پيشتر در دومين بخش از اين مجموعه نوشتارها به عرض دوستان رساندم، در مرحله سوم بررسي دستگاههاي موسيقي ايراني، با كسب اجازه از بزرگان و دانايان موسيقي اين گروه، اين كمترين عضو گروه به بررسي دستگاه همايون و تحليل چند برنامه گلها خواهم پرداخت، به اين اميد كه كمكي باشد هر چند كوچك به آن دسته از دوستان بزرگواري كه عضو گروه مي باشند و در عين علاقه و عشق به موسيقي ايراني اين ميراث كهن، به هر دليل نتوانستند يا نميتوانند وارد كلاسهاي موسيقي شده و با قواعد و علم آن آشنا شده و به يادگيري آن مشغول شوند. صميمانه آرزو ميكنم اين سلسله بررسيها موثر واقع شود، همچنين از دانايان موسيقي ايراني  تقاضا ميكنم اشتباهات اين حقير را گوشزد نمايند تا همگي از علم يكديگر بهره مند شده بر دانش خويش بيافزاييم.

و اما نحوه بررسي دستگاه همايون. طبق روال گذشته و بنابر عادت معهود, بخش اول بررسي دستگاه (در اينجا همايون) شامل موارد زير خواهد بود:

1.       توضيحاتي پيرامون دستگاه همايون و مهمترين گوشه‏هاي آن.

2.       آپلود چند تصنيف زيبا در همايون تا آن دسته از دوستان بزرگواري که آشنايي کمتري با دستگاه همايون دارند با حال و هواي دستگاه همايون (يا به زبان ساده‏تر لحن آن) آشنا شوند.

3.       جداسازي گوشه‏هاي مهم دستگاه همايون از برنامه‏هاي مختلف (با تاكيد و اولويت مجموعه برنامه‏هاي گلها) و آپلود آنها براي دوستان گرامي علاقمند به فراگيري رديف‏هاي موسيقي ايراني (1), (2).

4.       همچنين در صورت امکان (و حصول فرصت), اگرچه تحليل تصانيف امري مرسوم نيست, به بررسي و تحليل چند تصنيف از تصنيف‏هاي آپلود شده خواهم پرداخت تا بدليل قابليت تصنيف در جذب مخاطب بيشتر, نه تنها توجه علاقمندان بيشتري را به فراگيري رديف‏هاي موسيقي ايراني جلب کند, بلکه ذهن آنها را براي تحليل آوازهاي دستگاه همايون (که در بخش دوم ارايه خواهد شد) آماده نمايد.

و اما دستگاه همايون که که صفت همايونيش را با خود به يدک مي‏کشد. هم او که شنونده را چنان از خويش بدرمي‏کند که گويي بار سفر از اين عالم مادي بربسته و قصد عالمي دگر كرده. به قول مرحوم روح ا... خالقي "همايون ناصحي است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعين خود مکالمه و درد دل مي کند و با بياني شيوا چنان نصيحت مي کند و پند مي دهد که هيچ سخنران را اين مهارت و استادي نيست". گام دستگاه همايون مانند دستگاه شور است با اين تفاوت که درجه سوم گام همايون نيم پرده بالاتر از درجه سوم دستگاه شور کوک مي‏شود. به عبارت ديگر گام همايون بصورت "سل,لا کرن, سي, دو, ر, مي بمل, مي کرن, فا" مي‏باشد. همچنين درجه دوم گام, نت شاهد دستگاه همايون است. لازم به ذکر است که آواز اصفهان, که پيشتر بصورت بسيار مختصر بررسي گرديد, از متعلقات دستگاه همايون مي‏باشد.

گوشه‌هاي مهم دستگاه همايون شامل موارد زير مي‏باشد:

1. درآمد: همانطور که پيشتر اشاره گرديد، همه دستگاه‌ها و آوازها با گوشه‌اي به نام درآمد شروع ميشوند (البته به جز آواز "كرد بيات"، اگر بتوان آن را به عنوان يك آواز مستقل حساب كرد. البته با توجه به آنكه در رديف استاد دوامي اين آواز بصورت جداگانه ارايه شده است شايد بتوان نتيجه گرفت كه ايشان كردبيات را به عنوان آوازي مستقل ميشناختند حال آنكه برخي ديگر از اساتيد بر اين باور نيستند) که نشان دهنده حالت دستگاه هست. اما اين به اين معني نيست كه اولين بيت هر آوازي كه در برنامه هاي مختلف به گوش مي رسد نيز الزاما گوشه درآمد است، اگرچه معمولا (شايد بتوان گفت اكثرا) اينگونه است و خوانندگان با درآمد آواز خود را شروع مي كنند. ضمنا درآمد دستگاه همايون بر درجه دوم گام تاکيد دارد.

2. چکاوک: كه بر درجه چهارم گام دستگاه همايون تاکيد دارد. لازم به ذکر است که حضرت استاد کسايي در گوشه چکاوک, به اوج چکاوک نيز اشاره مي‏فرمايند. همچنين ايشان گوشه چکاوک را با نام "ابوالچپ" نيز معرفي مي‏فرمايند.

3. بيداد: بر درجه پنجم گام تاکيد مي‌کند و به اصطلاح اوج دستگاه همايون تلقي مي‏شود. چنانچه دوستان دقت نمايند، برخي از برنامه‏هاي گلها در بيداد اجرا گرديده‏اند. به عبارت ساده‏تر (شايد اين عبارت زياد دقيق و علمي نباشد، لذا اميدوارم آن دسته از دوستاني كه مي‏توانند با بياني ساده‏تر و البته علمي‏تر اين امر را بيان كنند، دوستان گروه را بي‏بهره ننمايند) خواننده بر روي پرده بيداد، درآمد همايون را آغاز مي‏كند و سپس چكاوك و ... را اجرا مي‏كند.

4. شوشتري: نت شاهد آن درجه چهارم دستگاه مي‏باشد. لازم به ذکر است که اين گوشه بدليل شباهت با گوشه منصوري در چهارگاه, مي‏تواند به عنوان پلي براي ورود به چهارگاه مورد استفاده قرار گيرد. همچنين در موارد متعددي از برنامه‏هاي مختلف گلها و تكنوازان, دردانه‏هاي بي همتاي موسيقي ايراني با بسط اين گوشه و خواندن يا مرکب‏کردن آن با گوشه‏هاي ديگر مانند بختياري و موالف در همايون, منصوري در چهارگاه, دشتستاني و غم‏انگيز در دشتي و ... آنرا بصورت آوازي مستقل اجرا نموده‏اند.

اگرچه همايون شامل گوشه‏هاي ديگري نيز مي‏باشد، با اينحال اغلب همايون‏هايي كه در برنامه هاي مختلف گلها اجرا شده است با درآمد آغاز شده و پس از اجراي چکاوک و بيداد ادامه پيدا كرده و در انتها با خواندن فرود تمام مي‏شوند. اگرچه هدف اوليه اين کمترين در دور اول بررسي دستگاهها مرکب‏خواني نمي‏باشد, به دليل علاقه خاص اين كمترين به اين دستگاه همايوني، ذکر چند نکته در اين باب خالي از لطف نيست. از دستگاه همايون مي‏توان به دستگاه‏هاي سه گاه, اصفهان و شور مرکب کرد (البته مي‏توان به چهارگاه و دشتي و از آنجا به دستگاه‏هاي ديگر نيز وارد شد که بحث آنها در اين مقال نمي‏گنجد). براي مثال, با توجه با آنکه در نوشتار پيشين به اصفهان اشاره گرديد يکي از راههاي ورود به اصفهان در اين قسمت بطور مختصر توضيح داده مي‏شود. خواننده يا نوازنده مي‏تواند با اجراي گوشه‏ بوسليک به راحتي به اصفهان وارد شود (و يا حتي به دشتي). البته اينکه پيش از بوسليک چه گوشه‏هايي را اجرا مي‏کند (چکاوک, بيداد و ...) به سليقه او و محتواي شعر بستگي دارد. همچنين با اجراي گوشه اوج (عشاق) و يا بيات راجع نيز مي‏توان به شور و يا اصفهان وارد شد. در مواردي نيز مشاهده شده است كه خواننده پس از اجراي گوشه‏هاي عشاق و بيات‏راجع، اشاراتي به شور داشته و كردبيات را خوانده است و به ابوعطا نيز اشاراتي داشته است. همچنين در بسياري از برنامه‏هاي گلها، خواننده درآمد خالص همايون را اجرا ننموده است، بلكه آنرا بصورت مركب اجرا كرده است (به خصوص با سه‏گاه و يا با اشاراتي به چكاوك و يا پرده‏هاي بالاتر در تحرير و سپس بازگشت به درآمد همايون). همچنين در برخي از موارد خواننده با شروع از پرده درآمد سه‏گاه به همايون وارد مي‏شود و سپس گوشه‏هاي ديگر همايون را اجرا مي‏كند. از جمله زيباترين درآمدهاي مركب همايون (و به اعتقاد اين كمترين زيباترين آنها)  همان است كه بنان، اين تكرارناپذير موسيقي ايراني در برگ سبز شماره 145 اجرا كرده‏اند. لازم به ذكر است اين اجرا، كه به حق زبان اين كمترين عاجز از وصف زيبايي آنست، با نام "درآمد (مركب) – بنان – 2" در لينكي كه در ادامه خواهد آمد آپلود شده است. انشا... تلاش خواهم کرد تا در صورت امکان و حصول فرصت نمونه‏هايي از اين قبيل را که در برنامه‏هاي مختلف گلها اجرا گرديد در بخش دوم تحليل و بررسي دستگاه همايون معرفي و تحليل نمايم.

و اما كوك دستگاه همايون. از آنجا كه پرداختن به كوك همايون در سازهاي مختلف نياز به توضيحات بيشتري دارد كه خارج از حوصله اين نوشتار است و مهمتر از آن، خارج از محدوده اطلاعات و دانش اين كمترين نابلد موسيقي، لذا مانند قبل تنها به ساز سه تار مي پردازم. حضرت استاد احمد عبادي (عليه الرحمه) كوك هاي مختلفي را براي ساز سه تار معرفي نمودند كه برخي از آنها به شرح زير مي باشند:

1 – کوک مي کرن: سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت سل، سيم سوم بر روي نت ر و سيم چهارم بر روي نت ر كوك مي گردد.

2 – کوک ر کرن: سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت سل، سيم سوم بر روي نت دو و سيم چهارم بر روي نت دو كوك مي گردد.

3 – کوک سل کرن: سيم اول بر روي نت دو، سيم دوم بر روي نت فا، سيم سوم بر روي نت سل کرن و سيم چهارم بر روي نت مي بمل كوك مي گردد.

 

در انتها چند تصنيف هم در همايون آپلود كردم تا دوستاني كه احتمالا به تازگي به موسيقي ايراني علاقمند شده و گوش آزموده اي ندارند و نميتوانند تفاوت بين گوشه ها را احساس كنند با گوش دادن به اين تصنيفها با فضا و لحن همايون آشنا شوند تا انشاا... در آينده بتوانند گوشه ها را نيز شناسايي كنند. ضمنا ذكر چند توضيح هم در مورد نام اين تصنيف ها (مجموعا 12 تصنيف) خالي از لطف نيست. اين تصنيف ها شامل: 1- سروش آسماني و (؟) با صداي هنرمند عزيز و گرانقدر جناب آقاي شاه‏زيدي 2- رندان مست و باغ نظر با صداي جناب آقاي شجريان 3- خسته دلان و دو تصنيف ديگر (؟) با صداي جادويي مرحومه خانم مرضيه 4- عاشقي محنت بسيار كشيد با صداي خانم هنگامه اخوان 5- پشيمانم با صداي خانم حميرا 6- بر اشكم خنديدي با صداي جناب ايرج 7- جدايي با صداي جناب آقاي قوامي 8- شد خزان با صداي آقاي بديع‏زاده مي باشند.

 

تصنيف باغ نظر:

درآمد

آنكه هلاك من همي خواهد و من سلامتش      هرچه كند به شاهدي كس نكند ملامتش

 

چكاوك

باغ تفرج است و بس، ميوه نمي دهد به كس     جز به نظر نمي رسد سيب درخت قامتش

 

بيداد و فرود

كاش كه در قيامتش بار دگر بديدمي              كانچه گناه او بود من بكشم غرامتش

 

تصنيف بر اشكم خنديدي:

 

درآمد همايون

مي خوردي رقصيدي آن شب             بر اشکم خنديدي آن شب

يک خرمن سنبل شده بودي              خندان تر از گل شده بودي

همچون مه تابيدي آن شب

زيبا بودي شيدا گشتي                     مستي بخش دل ها گشتي

ساغرها به زمين زده شد                   چون دامن برچيدي آن شب

بر چشمت نازي ز هوس                    در مستان آزي ز هوس

در من آن رشکي که مگو                  در چشمم اشکي که مگو

بر اشکم خنديدي آن شب

 

چکاوک

زان جمع ديوانه ي تو           تنها من بيگانه تو

از آن همه دلسردي ديوانه شدم           آشفته و لب بر لب پيمانه شدم

چون آهم نشنيدي آن شب

 

بيداد

در اين جمع خندان يارا                    تا کي خواهي گريان ما را

من شمع شب هايت بودم                  روشن در دنيايت بودم

خواهي تو چرا افسرده مرا

 

فرود

با آن که زيباي دلشکني                   عمر من عشق من جان مني

مي خوردي رقصيدي آن شب             براشکم خنديدي آن شب

 

 

 

تصنيف جدايي:

درآمد

شبي که آواز ني تو شنيدم                 چو آهوي تشنه پي تو دويدم

دوان دوان تا لب چشمه رسيدم           نشانه اي از ني و نغمه نديدم

تو اي پري کجايي که رخ نمي نمايي    از آن بهشت پنهان دري نميگشايي

 

چكاوك و فرود به درآمد

من همه جا پي تو گشته ام                از مه و مهر نشان گرفته ام

بوي تو را زگل شنيده ام                   دامن گل از آن گرفته ام

تو اي پري کجايي که رخ نمينمايي                  از آن بهشت پنهان دري نميگشايي

 

بيداد

دل من سر گشته تو...          نفسم آغشته تو...

به باغ روياها چو گلت بويم                برآب و آيينه چو مهت جويم

تو اي پري کجايي...

در اين شب يلدا ز پي ات پويم           به خواب و بيداري سخنت گويم

تو اي پري کجايي...

 

ادامه بيداد و فرود

مه و ستاره درد من مي دانند             که همچو من پي تو سرگردانند

شبي کنار چشمه پيدا شو                 ميان اشک من چو گل وا شو

تو اي پري کجايي که رخ نمينمايي                  از آن بهشت پنهان دري نميگشايي...

 

 

تصنيف سروش آسماني:

درآمد

اگر به جمع خستگان                     به گوش دلشكستگان

پيام ما ترانه ما نمي رسد                سرود عاشقانه ما نمي رسد

بدان كه با همه خموشي                 اميد من پر از ترانه و پيامم

مبر ز ياد خود تو ما را                    اميد من، مزن به سنگ فتنه جامم

اگرچه سر به زير پر دارم                 گره چو غنچه بر جگر دارم

هواي نغمه خوانيم نرفته از ياد          سروش آسمانيم نرفته از ياد

 

بيداد

به صفاي چمن چه سحرها ره صحرا نگرفتم      ز نسيم صبا چه خبرها كه ز گلها نگرفتم

شبي ز قدسيان نشانه ز پرتو سحر بگيرم          مگر چو مهر جاودانه دوباره بال و پر بگيرم

 

بختياري

دل اگر بدهي بازم به فلك رسد آوازم              به فرازم اگر خواهي بگشا پر پروازم

 

 

 

تصنيف شد خزان:

درآمد

شد خزان گلشن آشنايي, باز هم آتش به جان زد جدايي

عمر من اي گل طي شد بهر تو, وز تو نديدم جز بد عهدي و بي وفايي

با تو وفا کردم تا به تنم جان بود, مهر و وفا داري با تو چه دارد سود

آفت خرمن مهر و وفايي, نو گل گلشن جور و جفايي

از دل سنگت آه

دلم از غم خونين است, روش بختم اينست

از جام غم مستم, دشمن مي پرستم, تا هستم

 

چكاوك

تو و مست از مي به چمن, چون گل خندان از مستي بر گريه ي من

با دگران در گلشن نوشي مي, من ز فراغت ناله کنم تا کي

 

بيداد

تو و مي, چون ناله کشيدنها, من و چون گل جامه دريدنها

ز رقيبان خواري ديدنها, دلم از غم خون کردي

چه بگويم چون کردي, دردم افزون کردي

 

بيات‏راجع

برو اي از مهر و وفا عاري

برو اي عاري ز وفا داري

بشکستي چون زلفت عهد مرا

دريغ و درد از عمرم, كه در وفايت شد طي

ستم به ياران تا چند, جفا به عاشق تا کي

 

عشاق (اشاره به اصفهان)

نمي کني اي گل يک دم يادم

که همچو اشک از چشمت افتادم

تا كي بي تو بود از غم خون دل من آه از دل تو

 

فرود

گر چه ز محنت خوارم کردي, با غم و حسرت يارم کردي

مهر تو دارم باز

بکن اي گل بامن, هر چه تواني ناز

کز عشقت مي سوزم باز

 

 

اگرچه هنوز قطره اي از درياي همايون گفته نشده اما با كسب اجازه از دوستان اين درآمدي باشد بر همايون در دور اول. انشاا... در بخش بعدي به تحليل چند برنامه از مجموعه برنامه هاي گلها خواهم پرداخت. اميد كه مورد توجه دوستان قرار گيرد. صميمانه آرزومندم از نظرات و رهانمايي هاي شما دوستان بهره مند شوم.

 

خدايا چنان كن سرانجام كار                                    تو خشنود باشي و ما رستگار

 

به اميد موفقيت و سربلندي براي ايران و ايراني، فارغ از هر دين، مكتب، آيين، انديشه سياسي، قوميت و زبان و ... كه دارند و در هر نقطه اين كره خاكي كه به سر مي برند.

با تشكر

مهدي

 

لينك مربوط به مجموعه هاي آپلود شده:

http://www.4shared.com/account/dir/ipepFnwx/sharing.html?rnd=19

 

(1): با توجه به اينكه هرچه دقيقتر و مفيدتر بودن اينكار نيازمند بررسي تقريبا تمام آوازهاي يك دستگاه (در اين مورد خاص همايون) موجود در آرشيو مي باشد، زمان بسيار زيادي بايد صرف گوش دادن به مجموعه ها شود. به همين دليل و با توجه به محدوديت زماني اين كمترين و مشغول بودن به درس و پروژه دانشگاه (كه هيچ سنخيتي با موسيقي و هنر ندارد) اگر دوستاني كه آشنايي بيشتري با موسيقي و رديفها دارند در اين راه همكاري نكنند، عليرغم ميل باطنيم مجبور خواهم شد تا در دفعات بعد كار جداسازي گوشه ها را لغو نمايم و يا در حجم بسيار محدودتري انجام دهم. بنابراين براي چندمين بار از دوستان آشنا به موسيقي صميمانه خواهش ميكنم در اين راه همكاري كنند، باشد كه اين مساله كمكي باشد هرچند كوچك به اشاعه موسيقي ايراني اين ميراث كهن.

(2): انشاا... اگر عمري و فرصتي باقي باشد و بخصوص دوستان علاقمند و آشنا به رديف دست مددخواهي اين كمترين را بفشارند، بر آنم تا براي تمام دستگاههاي موسيقي اينكار را انجام دهم. طبعا در انتها يك مجموعه نسبتا خوبي از گوشه هاي مختلف با اجراي خوانندگان مختلف خواهيم داشت. توضيح اين مطلب ضروري مي نمايد كه هر نوع استفاده و بهره برداري از اين مجموعه براي فروش و كسب درآمد از نظر بنده اشكال دارد و غير انساني است. اگرچه در صورت فروش اين مجموعه توسط برخي دوستان به ديگران، بنده حق پيگيري را براي خويش قايل نيستم اما از دوستان مي خواهم به حكم انسانيت اينكار را انجام ندهند. دوستان بايد اين مجموعه را كاملا رايگان در اختيار همه آن دوستاني كه علاقمند به موسيقي هستند قرار دهند، بلكه كمكي باشد هرچند كوچك به آن دسته از دوستاني كه از لحاظ مالي در تنگنا هستند و نميتوانند با شركت در كلاسهاي موسيقي، رديفها و در كل موسيقي را ياد بگيرند.