احمد شاملو : «لالایی با شیپور» گزین‌گویه یا گزینش؟

«لالایی با شیپور» گزین‌گویه یا گزینش؟

http://www.zamaaneh.com/friday/2009/07/post_294.html

ناصر غیاثی

جمعه‌ی گذشته نهمین سال‌مرگ شاعر نام‌دار ایران احمد شاملو بود. به این
مناسبت نگاهی دارم به کتاب «گزین‌گویه‌ها و ناگفته‌های احمد شاملو/
لالایی با شیپور».

در تعریف گزین‌گویه

در واژه‌نامه‌ی زبان‌های بیگانه به فارسی، برای aphorism برابرنهاد فارسی
«گزین‌گویه» یا «کلمات قصار» آمده است. اما کلمات قصار یا گزین‌گویه
چیست؟ در فرهنگ اصطلاحات ادبی، تالیف سیما داد1 در برابر aphorism آمده:
«کلمات قصار؛ قصار جمع قصیر به معنی کوتاه است و کلمات قصار به گفته‌های
کوتاه و پرمعنی اطلاق می‌شود.»

پس از ذکر چند نمونه از زبان‌های فارسی و انگلیسی، می‌نویسد: «کلمات قصار
ممکن است حاوی پند یا نکته‌ای حکمت‌آمیز باشند.» با مراجعه به فرهنگ‌های
ادبی غیر فارسی درمی‌یابیم که این کلمه از کلمه‌ی یونانی aphorizein به
معنای «محدود کردن، تعریف کردن» آمده است و پذیرفته‌شده‌ترین تعریف آن
می‌تواند این‌گونه باشد: «جمله یا جملاتی کوتاه، روشن و دقیق و حاوی
اندیشه‌ای پرمحتوا.» گزین‌گونه‌های نیچه و کافکا ـ که با عنوان نادرست
«پندهای تسورآو» منتشر شده است ـ از شناخته شده‌ترین گزین‌گونه‌ها به
زبان فارسی است.

«لالایی با شیپور» گزین‌گویه یا گزینش؟

گزین‌گویه‌ها را اغلب متفکر، نویسنده، فیلسوف یا شاعر در یک یا چند جمله
می‌نویسد، اندیشه‌ای یادداشت را می‌کند که حاوی کشف‌، پرسش‌ و یا نکته‌ای
عمیق و تفکربرانگیز است. بنابراین نمی‌توان دست‌چین جملاتی از یک مجموعه،
مثل مقاله یا شعر یا هر متن دیگری را گزین‌گویه خواند، چرا که در این
صورت، سر و کارمان با گزینش است و نه گزین‌گویه.

از این گذشته با فراهم آوردن گزینه‌ای از یک مجموعه یعنی برداشتن یک جمله
از میان یک گفتار و حذف ابتدا و انتهای آن این احتمال وجود دارد، در معرض
خطر بد یا غلط فهمیده شدن جوهر اندیشه‌ی نویسنده‌ی آن قرار بگیریم.

با توجه به تعاریف ارایه شده، می‌توان مدعی شد، کتاب «لالایی با شیپور»
گزین گویه‌های شاملو نیست بلکه انتخاب و دست‌چین شده‌ی جملاتی است از
گفته‌های او از میان مصاحبه‌ها، مقالات، سخن‌رانی‌ها، نامه‌ها و
کتاب‌هایش. به عبارت دیگر آن گونه که در صفحه‌ی اول کتاب آمده، «لالایی
با شیپور» حاصل «تحقیق، گردآوری و تدوین» ایلیا دیانوش در مصاحبه‌ها،
مقالات، سخن‌رانی‌ها، نامه‌ها و کتاب‌های احمد شاملو است.

آغاز کتاب

کتاب با شعری شروع می‌شود از دیانوش از کتاب شعرش. چرا؟ نمی‌دانم. آیا
می‌خواست به خواننده بگویند که خود شاعر است یا آن را به مثابه‌ی
پیش‌گفتار کتاب آورده؟ در هر حال احتمال دوم متنفی است، زیرا کتاب دارای
پیش‌گفتاری است با عنوان «از بامداد» در نزدیک به نُه صفحه.

دیانوش پس از نقل قولی از شاملو که ارجاع به ماخذ ندارد، می‌نویسد:
«بامداد چراغ ... به دست ما می‌دهد تا تمام میراثش را ... به تماشا
بنشینیم، تمام میراثی که از او به عنوان شاعر، مترجم، روزنامه‌نگار، محقق
و روشنی‌یاب [؟] نیم قرن از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران برجای مانده»
آن‌چه مسلم است «لالایی با شیپور» شامل «تمام میراثی که از او» به جا
مانده نیست.

ضمن این‌که وقتی گفته‌های شاملو در مورد «بد خط نوشتن» (ص ۵۵) یا
«پاتیناژ» (ص ۶۲) در کتاب می‌آید، دیگر نمی‌توان مدعی شد، این میراث «او
را برجایی نشانده که می‌توان عصر حاضر را عصر شاملو نامید.» و باز
نمی‌توان مدعی شد: «بسیاری از این گزینه‌گویه‌ها برای نخستین بار منتشر
می‌شود»، چرا که تمام ارجاعات که با عنوان نادرست «یادداشت‌ها» در انتهای
کتاب آمده، به منابع چاپ و منتشر شده است، هم از این روی نمی‌تواند شامل
«ناگفته‌های احمد شاملو» باشد. درست این است که برخی از این انتخاب‌ها
برای نخستین بار در ایران منتشر می‌شود.

شاملوی «لالایی با شیپور»

از آن‌جایی که کتاب شامل دست‌چین‌های دیانوش و بر اساس سلیقه‌ی او از
گفته‌های شاملو است، خواننده، پس از به پایان بردن مطالعه‌ی کتاب،
می‌داند تصویری که از شاملو در ذهن او نشسته، حاصل انتخاب‌های گردآورنده
است و نه تمام احمد شاملو.

بی تردید می‌توان کتاب دیگری با همین عنوان اما با محتوایی دیگر و پس
چهره‌ای دیگر از شاملو فراهم آورد. چهره‌ی شاملوی «لالایی با شیپور» اما
چهره‌ای است بیش‌تر عدالت‌خواه و معترض. و اگر کمی حساس باشیم حتا، به
مثل وقتی از منابع کره زمین برای تغذیه مردم جهان می‌گوید، چهره‌ی آدمی
است که گاه نامستدل حرف می‌زند. با این همه کمتر با شاملوی انسان، شاملوی
عاشق، شاملوی خصوصی آشنا می‌شویم.

تنظیم کتاب

کتاب بر اساس حروف الفبای فارسی تنظیم شده است. یعنی اگر کسی بخواهد
بداند شاملو در مورد «آزادی» چه گفته است، می‌تواند به حرف آ مراجع کند.
اما بعید به نظر می‌رسد که این کتاب شامل همه‌ی گفته‌های شاملو در مورد
پدیده‌ها و موضوعات گوناگون باشد.

علاوه بر این دیانوش دقت لازم را در تنظیم گفته‌ها بکار نبرده شده است.
اگر نقل‌قول‌ها بر اساس تاریخ آن‌ها تنظیم شده بود، این امکان را برای
خواننده فراهم می‌آورد که بتواند ضمن آگاهی به افکار و ایده‌های شاملو در
موارد گوناگون از سیر تحول اندیشه‌ی او نیز آگاه شود.

مثالی می‌آورم: زیر عنوان «مرگ» تنها به سه مورد اکتفا شده که ترتیب
تاریخی آن‌ها این گونه است: اولی و دومی در سال‌ ۱۳۷۰ و سومی در سال ۱۳۵۵
یعنی ۱۵ سال قبل. یا زیر عنوان «زندگی» چهار مورد آمده به ترتیب از
سال‌های ۱۳۵۲، ۱۳۷۶ و ۱۳۲۶. اگر به سراغ ارجاعات ـ که قراردادنش در
انتهای کتاب کار مراجعه را سخت می‌کند ـ نرویم، نمی‌دانیم، در این مورد
با دو تعریف متفاوت شاملو از «زندگی» روبه‌رو هستیم: یکی تعریف شاملوی
بیست و دو ساله و دیگری شاملوی ۷۲ ساله.

مثال دیگر عنوان «عشق» است که تنها دو مورد! آمده و هر دو از سال ۱۳۷۳ و
از یک کتاب. البته عطف «عشق» زیر مجموعه‌های فراوانی دارد که دلیل گزیشن
برخی از عناوین آن بر من پوشیده ماند. گذشته از این عناوین دیگری در کتاب
وجود دارد که واژه‌های ابداعی و گاه نامفهوم دیانوش مانند «یارمندی،
یک‌گویی، یا یکه‌خوانی» است و از درون متن انتخاب نشده‌اند. برخی از
گفته‌های شاملو نیز تحت عناوین مختلف تکرار می‌شوند. این تکرارها در برخی
موارد حتا تا سه بار هم می‌رسد.

پایان کتاب

کتاب پیوستی دارد با عنوان ِ «با خون چه‌کنم‌های یک دست» و عنوان فرعی
«سرنمونی از گزین‌سروده‌های (!) شاملو» با این توضیح که «...عباراتی نغز
از اشعار... شاعر... در بخش "گزین‌سروده‌ها" دستچین و ارئه شده است.» و
با این استدلال که «عامه...دست به گزینش گزین‌سروده‌ها زده‌اند. و در متن
نامه‌ها از آن بهره می‌جویند.»

به عبارت دیگر، دیانوش همان کاری را با برخی از شعرهای شاملو کرده است که
کیارستمی با حافظ‌. با این تفاوت که هر بیت غزل حافظ می‌تواند حاوی
معنایی در خود باشد و گاهی برای درک و دریافت آن مراجعه به بیت‌های پیش
یا پس از آن ضرورت چندانی ندارد. حال آن که از سویی انجام این کار با شعر
امروز کاری عبث و از سوی دیگر، با تن دادن به سلیقه‌ی عامه، تقلیل شعر
شاملو است.

این «گزین‌سروده‌ها» تکه‌هایی هستند از یک شعر شاملو براساس نحستین حرف
نخستین کلمه از بخشی از یک شعر و به تریتب حروف الفبای فارسی. با این
وجود اما معلوم نیست چرا برخی از حروف مثل س یا ش یا ی غایب‌‌اند. آیا
هیچ سروده‌ای از شاملو نبود که با این حروف شروع شده باشد؟

پس از آن بخشی می‌آید با عنوان «احمد شاملو در یک نگاه» که سال‌شمار
زندگی و آثار شاملو است و سپس بخشی که عنوان ندارد و شامل شعر دیگری از
دیانوش است با عنوان «به جای موخره» و سخن‌رانی ایشان بر مزار شاملو در
مراسم سال‌گرد در سال ۱۳۸۴. با این همه باید به آقای ایلیا دیانوش به
خاطر تلاشش خسته نباشید گفت. امید آن که در چاپ‌های بعدی «لالایی با
شیپور» شاهد چنین کاستی‌هایی نباشیم.

۱. انتشارات مروارید، چاپ دوم، ۱۳۸۳، ص ۳۸۸- ۳۸۷

شناس‌نامه‌ی کتاب: گزین‌گویه‌ها و ناگفته‌های احمد شاملو، لالایی با
شیپور، ایلیا دیانوش (م.ع. دیانتی‌زداه)، از سری «فرهنگ گزین‌گویه‌های
شعرای معاصر، انتشارات مروارید، چاپ دوم ۱۳۸۵، ۳۹۲ صفحه، قیمت ۴۷۰۰ تومان.