درآمدی بر همایون - بخش دوم

 

با سلام و عرض ادب خدمت دوستان عزيز

 

  در بخش دوم بررسي دستگاه همايون و پس از ذكر نكاتي پيرامون برخي از گوشه هاي مهم اين دستگاه، در اين نوشتار با اجازه دوستان به تحليل و بررسي چند آواز در اين دستگاه خواهم پرداخت، باشد كه مورد توجه و عنايت علاقمندان به فراگيري دستگاه هاي موسيقي ايراني قرار گيرد. همچنين از دانايان موسيقي ايراني  تقاضا ميكنم اشتباهات اين حقير را گوشزد نمايند تا همگي از علم يكديگر بهره مند شده, بر دانش خويش بيافزاييم.

و اما برنامه هاي در نظر گرفته شده براي تحليل و بررسي در اين نوشتار. حقير تمام تلاش خود را به كار بسته و در آينده نيز خواهم بست تا بهترين برنامه ها (در اين مورد همايون) را كه توام با بيشترين نكات آموزشي باشد براي تحليل و بررسي انتخاب نمايم. با اين وجود از آنجا كه همچنان در دور اول (مقدماتي) رديف ها به سر مي بريم، مركب خواني و مباحث پيشرفته تر رديف در اولويت نخواهد بود، گرچه چنانچه در برنامه هاي انتخابي اين اتفاق رخ دهد، حقير حتي المقدور به آنها اشاره خواهم كرد. در اين راستا اولين آوازي كه براي دوستان انتخاب كرده ام برنامه گلهاي تازه شماره 86 با نواي استاد محمودي خوانساري و با همراهي ويولون استاد حبيب ا... بديعي, سنتور استاد منصور صارمي و تنبک استاد جهانگير ملك مي باشد كه شرح كاملتر آن در پي مي آيد.

اين برنامه با نواي جانفزاي ويولون استاد حبيب ا... بديعي و سپس سنتور استاد صارمي در درآمد همايون, که يادآور اجراي بي نظير ايشان در نوار همايون مثنوي استاد شجريان مي باشد, آغاز مي شود و با چهارمضرابي در همايون ادامه مي يابد. پس از درآمدي که استاد معروفي در همايون مي کنند, اين نواي جانسوز خوانساري است که روح را نوازش مي دهد:

 

درآمد همايون

ز دستم بر نمي خيزد که يک دم بي تو بنشينم                بجز رويت نمي خواهم که روي هيچ کس بينم

 

تحرير درآمد

 

درآمد همايون

من اول روز دانستم که با شيرين در افتادم                      که چون فرهاد بايد شست دست از جان شيرينم

 

تحرير درآمد

 

تحرير چکاوک

 

چکاوک

ترا من دوست مي دارم خلاف هرکه در عالم                    اگر طعنه ست در عقلم وگر رخنه ست در دينم

تحرير چکاوک

 

تحرير بيداد

 

بيداد

دلي چون شمع مي بايد که بر جانم ببخشايد                  که جز وي کس نمي بينم که مي سوزد به بالينم

 

تحرير بيات راجع

 

فرود به درآمد همايون

ز دستم بر نمي خيزد که يک دم بي تو بنشينم                بجز رويت نمي خواهم که روي هيچ کس بينم

 

شوشتري

 

اي زلف تو هر خمي کمندي               چشمت به کرشمه چشم بندي

يارب چه شدي اگر به رحمت           باري سوي ما نظر فکندي

 

 

 

دومين آواز انتخابي, برنامه شماره 543 از مجموعه برنامه هاي گلهاي رنگارنگ مي باشد که با هنرمندي ايرج, همايون خرم و شهنواز تار ايران اجرا شده است. اين برنامه از نظر حقير جزء زيباترين همايون هاي اجرا شده در تمامي سري برنامه‏هاي گلها مي باشد. در ابتداي برنامه خانم سيما بينا تصنيفي را در همايون اجرا مي کنند. با درآمد مختصري که شهنواز تار ايران مي‏کنند, استاد همايون خرم به زيبايي هرچه تمامتر چهارمضراب همايون را با همراهي استاد شهناز آغاز مي‏کنند.

 

 

 

درآمد مرکب همايون

عاقلان عيب من از باده پرستي مکنيد               عالمي هست در اين گوشه ميخانه مرا

 

درآمد مرکب همايون

خودپرستي زشما دوست پرستي ازما                 غم جان است شما را غـم جانانه مـرا

بيداد

مسـتم اي رهگذر از مي ز خـاکم بردار              يـا به ميـخانه رسان يـا به در خـانـه مـرا

فرود به همايون با تحرير

 

 

براي دوستان علاقمند به صداي جناب ايرج, لازم به ذکر است که مشابه اين برنامه را (در همين گوشه ها و با همين فضا) دوستان مي توانند در برنامه هاي گلهاي رنگارنگ 480 و 553 نيز گوش نمايند.

 

برنامه بعدي به هنرنمايي استادان بنان و ياحقي و ورزنده در برنامه برگ سبز 145 اختصاص دارد. بي شک دوستان يکي از زيباترين, و شايد دور از انصاف نباشد اگر بگويم زيباترين, و استادانه ترين درآمدهاي مرکب همايون را در اين برنامه خواهند شنيد. حقيقتا زبان اين کمترين از وصف زيبايي و هنرمندي استاد بنان در اين اجرا قاصر است. تنها چيزي که به عقل ناقص بنده براي گفتن مي رسد آنست که اين عزيز در اين برنامه دفتر درآمد همايون مرکب را بستند و جاي هيچ صحبتي را باقي نگذاشتند. لطفا دوستان به شاهکار استاد بنان در پايان برنامه و هنگام فرود نيز توجه کنند. نکته مهم ديگري که بايد بدان اشاره نمود, استادي کم نظير مرحوم ورزنده در طول اجراي برنامه است. دوستاني که از ابتدا اين نوشتارها را دنبال نمودند و با سه‏گاه (که در نوشتار پيشين بررسي شد) آشنايي پيدا کرده اند, در جاي جاي اين برنامه کم نظير قطعا شاهد گردش بين سه‏گاه و همايون خواهند بود.

 

پيش از تحليل اين برنامه, شايد ذکر اين نکته ,به خصوص براي دوستان علاقمند و البته آشناتر به موسيقي و رديف و آنهايي که علاقمند به مرکب خواني مي باشند, خالي از لطف نباشد که نمونه و درواقع شاهکار فوق العاده زيباي ديگري در همايون مرکب نيز وجود دارد که به نظر اين کمترين تا به حال چنين شاهکاري اجرا نشده است. برنامه مورد نظر گلهاي تازه شماره 71 مي‏باشد که با هنرمندي استاد شجريان اجرا شده‏ است. دوستان در اين برنامه شاهد مرکب خواني بين دستگاه هاي همايون, سه‏گاه و اصفهان خواهند بود.

 

 

ورود از سه‏گاه به همايون توسط سنتور (در طول تکنوازي اين گردش ادامه پيدا مي کند)

 

تحرير درآمد همايون مرکب (گردش مکرر بين سه‎‏گاه و همايون)

 

گر بود عمر به ميخانه روم بار دگر                 به جز از خدمت رندان نکنم کار دگر

درآمد مرکب

 

خرم آن روز که با ديده گريان بروم                تا زنم آب در ميکده يکبار دگر

درآمد مرکب (يتيم سه‏گاه و بازگشت به همايون در انتها)

 

تحرير چکاوک

 

معرفت نيست در اين قوم خدايا مددي                        تا برم گوهر خود را به خريدار دگر

چکاوک (و اوج چکاوک در مصراع دوم)

 

گر مساعد شودم دايره چرخ کبود                   هم به دست آورمش باز به پرگار دگر

چکاوک

 

راز سربسته ما بين که به دستان گفتند                       هر زمان با دف و ني بر سر بازار دگر

ورود به سه‏گاه (يتيم)

 

هردم از درد به نالم که فلک هر ساعت                        کندم قصد دل ريش به آزار دگر

سه‏گاه (يتيم)

 

باز گويم نه در اين واقعه حافظ تنهاست           غرقه گشتند در اين باديه بسيار دگر

بازگشت به همايون

 

 

نکته بسيار زيبا در اين آواز که يقينا دوستان به آن توجه فرمودند نحوه پيوند بين شعر و موسيقي در اين آواز است. استاد بنان با استادي تمام در اين برنامه نه تنها موسيقي را به زيبايي هرچه تمامتر ارايه مي‏نمايند که شعر را نيز در بهترين حالت ممکن با موسيقي ترکيب و به شنونده عرضه مي دارند. نام و يادش گرامي و روحش قرين رحمت الهي.

 

برنامه بعدي که براي اين نوشتار در نظر گرفته شده است, گلهاي تازه شماره 125 مي باشد که با صداي استاد شجريان و همراهي استادان شهناز, بهاري, پايور و ناهيد اجرا شده است.

 

 

 

من خود اي ساقي از اين شوق که دارم مستم                 تو به يک جرعه ديگر ببري از دستم

درآمد مرکب

 

هرچه کوته نظرانند بر ايشان پيماي               که حريفان ز مل و من ز تامل مستم

درآمد مرکب

 

به حق مهر و وفايي که ميان من و توست         که نه مهر از تو بريدم نه به کس پيوستم

چکاوک

 

پيش از آب و گل من در دل من مهر تو بود      با خود آوردم از آنجا نه به خود بربستم

بيداد

 

تو ملولي و مرا طاقت تنهايي نيست                تو جفا کردي و من عهد وفا نشکستم

بيات راجع

 

سعديا با تو نگفتم که مرو در پي دل              نروم باز گر اين بار که رفتم جستم

فرود

 

 

نکته اي که احتمالا دوستان به آن توجه نموده‏اند تحرير آغازين برنامه است. به نظر بنده شباهت زيادي بين اين تحرير و تحريري که استاد بنان در آغاز برنامه برگ سبز 145 اجرا نمودند وجود دارد. بنده بر اين باورم که استاد شجريان با تاسي گرفتن از آن برنامه در پي اجراي تحريري مشابه بودند که به نظر حقير به هيچ عنوان توفيقي حاصل ننمودند و اين مثال را (حداقل براي بنده) در ذهن تداعي نمودند که هرکه را بهر کاري ساختند.

 

برنامه بعدي که براي دوستان در نظر گرفته شده است اختصاص دارد به برنامه گلهاي رنگارنگ 244 با هنرمندي استادان گلپا, لطف ا... مجد و مرتضي محجوبي. اين برنامه نمونه خوبي از اجراي گوشه هاي مختلف همايون مي باشد. لذا دوستان علاقمند به فراگيري رديف مي توانند از آن بهره ببرند.

 

 

خوش آنکه حلقه هاي سر زلف وا کني                        ديوانگان سلسله ات را رها کني

درآمد مرکب

 

کار جنون ما به تماشا کشيده است

درآمد مرکب

 

کار جنون ما به تماشا کشيده است                يعني تو هم بيا که تماشاي ما کني

چکاوک

 

داني که چيست حاصل انجام عاشقي 

بيداد

 

داني که چيست حاصل انجام عاشقي              جانانه را ببيني و جان را فدا کني

بيات راجع (اشاره به طوسی)

 

تا کي به انتظار قيامت توان نشست                برخيز تا هزار قيامت به پا کني

عشاق

 

تو عهد کرده اي که نشاني به خون مرا                        من دست بر دعا (؟) که به عهدت وفا کني

فرود

 

(؟): اين مصرع را برخي از خوانندگان به صورت "من جهد مي کنم که به عهدت وفا کني" نيز خوانده اند (مانند گلهاي تازه 33). آيا از دوستان کسي اطلاع دارد که اصل شعر به چه صورت است؟ خوشحال خواهم شد اگر بنده را نيز در جريان گذارند.

 

اگرچه هنوز قطره اي از درياي همايون گفته نشده, با كسب اجازه از دوستان بررسي اين دستگاه را در دور اول تمام شده فرض کنيم. انشاا... اگر عمري و فرصتي باقي باشد, در نوشتار بعدي به بررسي آواز دشتی خواهم پرداخت. اميد كه مورد توجه دوستان قرار گيرد. صميمانه آرزومندم از نظرات و راهنمايي هاي شما دوستان بهره مند شوم.

 

 

خدايا چنان كن سرانجام كار                                    تو خشنود باشي و ما رستگار

 

به اميد موفقيت و سربلندي براي ايران و ايراني، فارغ از هر دين، مكتب، آيين، انديشه سياسي، قوميت و زبان و ... كه دارند و در هر نقطه اين كره خاكي كه به سر مي برند.

با احترام

مهدي

 

لينك مربوط به مجموعه هاي آپلود شده:

 

http://www.4shared.com/account/dir/ipepFnwx/sharing.html?rnd=19